احیای ارتش در دفاع مقدس
با پیروزی انقلاب اسلامی، ارتش دچار نابسامانی و بههمریختگی شد. از یک سو برخی فرماندهان ارشد که در سرکوب تظاهرات مردمی نقش داشتند، دستگیر و مجازات، برخی برکنار و برخی هم خود تصمیم به خروج از ایران گرفتند. از سوی دیگر تعدادی از گروههای سیاسی نیز همچون سازمان مجاهدین خلق و سازمان چریکهای فدایی خلق بر طبل انحلال ارتش میکوبیدند، اما با حمایت امام خمینی (ره) و با تلاش افسران انقلابی در نیروهای زمینی، دریایی و هوایی، ارتش به بقای خود ادامه داد و به تدریج سامان یافت.
غائله کردستان با حمله گروهکهای ضدانقلاب به پادگان ارتش در مهاباد آغاز شد. نیروهای ارتش به فرماندهی افسران انقلابی عازم کردستان شدند تا به مقابله با آن گروهکها (کومله و دموکرات) بپردازند. نیروهای ارتش در کنار نیروهای سپاه و نیروهای مردمی نقش مهمی در تامین امنیت کردستان و شمالغرب کشور ایفا کردند و توانستند از تجزیه ایران جلوگیری کنند. ارتش پس از آغاز جنگ تحمیلی نیز در کردستان حضور داشت و هم با ضدانقلاب و هم با دشمنِ بعثی جنگید و از مرزهای ایران اسلامی دفاع کرد.
** ارتش غافلگیر نشد
اگرچه گفته میشود ایران در آغاز جنگ تحمیلی غافلگیر شد، اما به عقیده بسیاری از پژوهشگران تاریخ دفاع مقدس این غافلگیری در سطح راهبردی بود و در سطح تاکتیکی ایران غافلگیر نشد؛ چرا که فرماندهان ارتش و سپاه بنابر شواهد میدانی بارها خطر حمله عراق به مرزهای کشورمان را مسئولان از جمله بنیصدر رئیسجمهور وقت گزارش دادند.
ارتش جمهوری اسلامی ایران در سالهای گذشته اسناد متعددی در این رابطه منتشر کرده که در ادامه به مرور برخی از آن اسناد میپردازیم.
حدود 9 ماه پیش از آغاز جنگ تحمیلی، اداره عملیات ارتش به نیروی هوایی ابلاغ کرد که در صورت حمله رژیم بعث عراق «عملیات انتقام علیه این کشور» در کمترین زمان و گستردهترین حد به اجرا درآید. از این رو عملیات «کمان 99» که در روز یکم مهر ماه سال 59 و در دومین روز جنگ با پرواز 140 فروند هواپیمای جنگنده و شکاری اجرا شد، طرح آن از مدتها پیش آماده شده بود.
سیزدهم شهریور ماه سال 59، امیر سرتیپ فلاحی جانشین رئیس ستاد مشترک ارتش در نامهای به معاونتهای عملیات سه نیرو دستور آمادهباش ارتش در برابر حمله احتمالی ارتش عراق صادر کرد. در این نامه آمده است: «برابر اطلاعات رسیده از تاریخ 15 شهریور 59 به بعد حمله ارتش عراق به ایران محتمل است. لذا دستور فرمایند از هماکنون پیشبینیهای لازم از نظر آماده بودن پرسنل و وسائل برای جلوگیری از غافلگیری و پدافند از مرزهای خاکی، آبی و هوایی کشور به عمل آورده و نتیجه اقدامات معموله را اعلام دارند. ضمناٌ آمادهباش مورد لزوم برای یگانهای مختلف آن نیرو باتوجه به گسترش فعلی و برای اجرای طرحهای پدافندی را تعیین و اعلام دارند.»
فرمانده سابق نیروی دریایی ارتش نیز چهار سال پیش در آستانه روز نیروی دریایی ارتش در نشست با اصحاب رسانه با نشان دادن اسنادی گفت: نیروی دریایی در جنگ تحمیلی غافلگیر نشد و همین عدم غافلگیری بسترساز پیروزی در برابر دشمن متجاوز شد. این اسناد نشان میدهد که نیروی دریایی در آن تاریخ در آمادگی کامل بوده و دچار غافلگیری نشده است.
اسناد فوق نشان میدهد که ارتش یک سال و 9 ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در آستانه جنگ تحمیلی توانست سازمان رزم خود را بازیابد و ضمن مقابله با تحرکات گروهکهای ضدانقلاب در کردستان و شمالغرب کشور، آماده نبرد با دشمن بعثی شود.
** مقاومت ارتش در روزهای نخست
ارتش در روزهای نخست جنگ نقش مهم و قابل توجهی در توقف ماشین جنگی صدام داشت و اگر تلاشها و اقدامات ارتش نبود، شاید ارتش عراق میتوانست به اهواز برسد و از خوزستان عبور کند.
یگانهای ارتش که در مناطق مرزی و در خط مقدم جبهه بودند، بلافاصله وارد درگیری با قوای دشمن شدند. لشکر 92 زرهی از موسیان در شمال استان خوزستان تا خرمشهر در جنوب این استان گسترش یافت. گروه رزمی 37 زرهی شیراز هم که در فکه حضور داشت، به مقابله با پیشروی ارتش بعثی در ارتفاعات برقازه و دوسلک پرداخت. لشکرهای 21 حمزه، 16 زرهی قزوین و 77 پیاده خراسان و دیگر یگانهای زمینی نیز ماموریت یافتند تا به سمت جبهههای جنوب حرکت کنند.
تکاوران نیروی دریایی ارتش نیز صبح روز یکم مهر ماه 1359 با 4 گروهان و 112 خودرو و با استعدادی حدود 600 تکاور از بوشهر به آبادان وارد شدند تا از خرمشهر دفاع کنند. همچنین دانشجویان سالهای دوم و سوم دانشکده افسری ارتش در روز سوم جنگ به اهواز رفتند. تعدادی از آنها در کوی آریا واقع در منطقه بین آبادان و خرمشهر مستقر شده و از روز سوم مهر در قالب سه گردان به مدافعین خرمشهر پیوستند.
در جریان دفاع از آبادان نیز ارتشیان نقش مهمی داشتند. در روز چهارم آبان که خرمشهر به اشغال ارتش عراق درآمد، گردان 153 از تیپ 2 قوچان در قالب یک گروه رزمی که دارای یک گردان پیاده و یک گروهان تانک و یک آتشبار توپخانه بود، از طریق ماهشهر وارد آبادان شد. پس از گذشت مدتی از محاصره آبادان، نیروهای مردمی در کنار همین نیروهای ارتشی به نیروهای عراقی در کوی ذوالفقاری حمله کردند و موفق شدند آنان را به آن سوی بهمنشیر عقب برانند.
اگرچه ارتش در ابتدای جنگ به لحاظ توان رزمی نسبت به ارتش رژیم بعث عراق در سطح پایینتری قرار داشت، اما اقدامات آن در روزهای نخست جنگ نشان داد که از سازمان رزم برخوردار و تلاش ضدانقلاب برای انحلال و تضعیف آن به بنبست رسیده است.
** نقش ارتش در شکلگیری سازمان رزم سپاه
اگرچه ارتش در شکلگیری سازمان رزم سپاه به طور مستقیم نقش نداشت، اما آموزش برخی از نیروهای رزمی و تخصصی سپاه توسط ارتش انجام شد و امکانات و تجهیزاتی نیز از سوی ارتش به سپاه داده شد. البته ارتش و سپاه برای همکاری با مانعی به نام «ابوالحسن بنیصدر» روبرو بودند. رئیسجمهور وقت نیروهای مردمی و سپاهی را باور نداشت و اجازه نمیداد که آنها در امور جنگ مشارکت داشته و امکانات و تجهیزاتی از سوی ارتش به نهاد تازه تاسیس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی داده شود.
یوسف کلاهدوز که در ابتدا مسئول آموزش سپاه بود و سپس قائم مقام فرمانده سپاه شد، افسر انقلابی ارتش بود. همچنین ارتشیهای بسیاری همچون «کرمعلی شجاعی» در آموزش نیروهای رزمی سپاه نقش داشتند. او میگوید: «پس از پیروزی انقلاب به خدمت در ارتش ادامه دادم و چون دورههای آموزشی مختلفی گذرانده و در ماموریتهای برون مرزی بسیاری شرکت کرده بودم، به آموزش فرماندهان ارتش و همچنین سپاه پرداختم... اولین ماموریت من پس از پیروزی انقلاب حضور در کردستان بود، اما مسئولیت اصلیام آموزش بود. بسیاری از سرداران و امیران من را میشناسند و تا زمانی که بازنشسته شوم، به آموزش نیروهای ارتش و سپاه پرداختم.»
بنابراین اگرچه ارتش پس از پیروزی انقلاب اسلامی دچار بینظمی و آشفتگی شد و بسیاری نیز تلاش داشتند تا ارتش منحل یا تضعیف شود، اما با وقوع غائله کردستان و آغاز جنگ تحمیلی توانست به سرعت سازمان رزم خود را بازیابد و در ادامه در اجرای عملیاتهای بزرگی همچون عملیاتهای فتحالمبین و بیتالمقدس که منجر به خروج دشمن بعثی از سرزمینهای اشغالی شد، نقشآفرین باشد. ارتش توانست تهدید غائله کردستان و جنگ را به فرصتی برای احیای خود استفاده کند و اگرچه تجهیزات نظامی ارتش در طول جنگ فرسوده شد، اما با تشکیل جهادهای خودکفایی نهضت قطعهسازی و بازآمادسازی تجهیزات شکل گرفت و ارتشیان در دفاع از مرزهای ایران اسلامی کارآزموده شدند.