شیر خدا و رستم دستانم آرزوست
یکی از آثاری که در ابتدای تالار آستانه موزه انقلاب اسلامی و دفاع مقدس چشم را به خود خیره میکند، مینیاتوری بزرگ در ابعاد cm 600 *346 است که با تکنیک لایت باکس و چاپ روی پارچه، صحنه کندن درب قلعه خیبر توسط حضرت علی(ع) را به تصویر میکشد.
این تصویر، یکی از نگارگریهای موجود در کتاب «حبیب السیر فی اخبار افراد البشر» با نام کوتاه حبیب السیر تاليف غياثالدين بن همام الدين حسيني معروف به غياثالدين خواندمير از ادبا و مورخان نامدار قرن دهم هجري است. اين کتاب، يکي از مهمترين آثار خواندمير است که نسخه خطی آن با شماره ثبت 2237 در گنجینه نسخ خطی مجموعه کاخ گلستان نگهداری میشود.
موضوع این کتاب سه جلدی که خواندمیر نگارش آن را به زبان فارسی در سال 927 ه.ق آغاز و در 930 ه.ق به پایان رساند، تاریخ عمومی جهان است. جلد اول در باب تاریخ قبل از اسلام ایران و عرب و روم و پیامبران است. جلد دوم درباره ائمه اثنی عشری، مکارم بنی امیه و بنی عباس و سلاطین معاصر آنان، و جلد سوم نیز پیرامون سلسلههای مغول، تیموری و اوایل عهد صفوی است که حکومتهای محلی را نیز دربر میگیرد.
حبیبالسیر، پس از روضةالصفا، معروفترین تاریخ فارسیِ بعد از دوره مغول بهشمار میرود. ویژگی این کتاب، در مقایسه با دیگر تاریخهای فارسی، جامعیت و تنوع مطالب و ابتکار مؤلف در تاریخنگاری است. ویژگی دیگر این کتاب، بسط مطالب عهد تیموری و اوایل حکومت صفوی است که از این لحاظ، حتی بر روضةالصفا نیز ترجیح دارد. اما بدون شک یکی از مهمترین ویژگیهای آن، وجود 35 نگاره (مینیاتور) نفیس است که با ظرافت کامل صحنههایی از داستانهای موجود در کتاب را به تصویر کشیده است و یکی از آنها، نگاره مورد بحث یعنی فتح قلعه خیبر میباشد.
در این اثر، حضرت على(ع) با صورتی پوشیده و نورى در اطراف سر، از سپاهیان دیگر ممتاز است. دو سپاه در برابر هم قرار دارند. سپاه اولیا با صورتهایى آرام و با عمامههایى شبیه عمامه حضرت على(ع) و سپاه کفر در بالاى خیبر. نشان پهلوانى امام در بلند کردن درِ سنگین خیبر است با یک دست. در گوشه تابلو سه نفر ناظر وجود دارند که آنها نیز از اولیاى حق هستند. در بالاى کار صخرهها، گلها، ابرها و آسمان بیشتر فضاى ملکوتى و غیبى دارند.
تاریخ ایران در سراسر دوران اسلامی یعنی پس از 9 قرن از زمان ورود اسلام به ایران تا قبل از روی کار آمدن سلسله پادشاهی صفوی و برای برههای کوتاه در زمان آلبویه هیچگاه شاهد حاکمیت دولتی شیعی مذهب نبوده است. در دوران صفوی، «مذهب» نقش مهمی در روند مطالعه فرهنگ و هنر داشت، طبعاً از این رهگذر مقوله هنر نیز از تغییر ایدئولوژی و تحولات اجتماعی که در عصر صفوی رخ داده بود بیبهره نماند و در واقع علاوه بر مردم، هنرمندان ایرانی و شیعه مذهب هم سعی کردند که اندیشه، تفکر، عناصر شیعی، ارادت به خاندان پیامبر(ص) و ائمه اطهار و مخصوصاً شخص «علی بنابیطالب»(ع) و همچنین موضوعات، احادیث و وقایعی همچون حادثه کربلا، معراج پیامبر و... که در حوزه تفکر شیعی بود، در هنر و آثار هنری خود منعکس کنند. بخصوص که گوهر هنر شیعی ایرانی در نگارگری آن تجلی یافته است.
نگارگریهای حبیب السیر، از نخستین و در عین حال فاخرترین نمونههای نگارگری شیعی هستند. این کتاب در واقع نقطه اتصال هنر عصر تیموری و عصر صفوی است. در دوره تیموری، نگارگری به بالاترین اوج و ترقی خود رسید؛ به طوری که این هنر در عهد تیموری نه تنها تقلیدهای هنری و سبکهای نقاشی چین را که از عصر مغول وارد ایران شده بود مورد جذب و اقتباس قرار داد، بلکه در مسیر تکاملی خود سرانجام استقلالی را نمایان ساخت که منعکس کننده روح هنری ایرانیان بود و به همین سبب است که عصر تیموری را «دوره طلایی هنر نقاشی ایران» نامیدهاند. ابعاد تکامل طبیعی هنر نقاشی و مینیاتور قرن نهم به کیفیتی منسجم شد که امروزه میتوانیم آن را تحت عنوان مستقل «سبک دوره تیموری» بپذیریم و اثر مورد بحث، بسیاری از این ویژگیها را در خود جای داده است.
وجود این مینیاتور در تالار آستانه، به خوبی توانسته است درآمیختگی فرهنگ و تفکر شیعی را با هنر ایرانی نمایان سازد.
مجتبی عبادی
منابع:
مقدمه استاد جلال الدین همایی بر کتاب حبیب السیر، جلد اول، انتشارات خیام.
مفاهیم مذهبی در هنر عصر صفوی (قالی بافی، خوشنویسی و نگارگری) با نگاهی تاریخی، محمد افروغ و علیرضا نوروزیطلب، مطالعات فرهنگ - ارتباطات (نامه پژوهش فرهنگی سابق) سال یازدهم تابستان 1389 شماره 10.
نگاهى به تصویرگرى کتابهاى قدیمى با مضامین دینى، منیژه آرمین، مجله پیام زن بهمن و اسفند 1385، شماره 179 و 180.
نگارگري ایران در دوران تیموري، مهدي زرین ایل، وحید کارگر جهرمی، نیمسال نامه تاریخ نو، پاییز و زمستان 91.