راهبری رهبر در نهضت توليد علم
امروزه واژه «توليد علم» در ادبيات علمي كشور، جايگاه ويژهاي دارد. درباره تعريف، مفاهيم و مصاديق توليد علم، مطالب بسياري تاكنون مطرح شده است. از مجموع مطالب بيانشده، ميتوان توليد علم را چنين تعريف كرد: «توليد علم، به تفكرات و ايدههاي جديد كه پس از مطالعات نظري و عملي، به چاپ مقالهها در مجلههاي معتبر دنيا، ثبت اختراعات و يا اسنادسازي بينجامند، اطلاق ميشود. به عبارت ديگر، هر دانشي كه يك ايده جديد را در سطح بينالمللي ارائه دهد و به ثمر رساند، توليد علم شمرده ميشود.»
چگونگي شكلگيري و مفهوم نهضت توليد علم
براي تشريح مفهوم نهضت توليد علم و جنبش نرمافزاري، پاسخگويي به پرسشهاي زير ضروري است:
1. «توليد علم» به چه معناست؟
امروزه واژه «توليد علم» در ادبيات علمي كشور، جايگاه ويژهاي دارد. درباره تعريف، مفاهيم و مصاديق توليد علم، مطالب بسياري تاكنون مطرح شده است. از مجموع مطالب بيانشده، ميتوان توليد علم را چنين تعريف كرد: «توليد علم، به تفكرات و ايدههاي جديد كه پس از مطالعات نظري و عملي، به چاپ مقالهها در مجلههاي معتبر دنيا، ثبت اختراعات و يا اسنادسازي بينجامند، اطلاق ميشود. به عبارت ديگر، هر دانشي كه يك ايده جديد را در سطح بينالمللي ارائه دهد و به ثمر رساند، توليد علم شمرده ميشود.»
دانشي كه وجود نداشته و ايجاد شده است، فكر و نظري كه نبوده و ايجاد شده و اهل منطق و علم آن را پذيرفتهاند، زماني اثبات ميشود كه يك محفل علمي و تخصصي آن را تأييد و مستند كند. با اين تعريف، هرگونه كپيبرداري، مونتاژ، تقليد و باز كردن راز نوشته شده، جزو شاخصهاي توليد علم به شمار نميآيد. توليد علم ميتواند در هر دو جنبه عيني و ذهني باشد؛ به عبارتي هم شامل علوم تجربي و هم علوم نظري است. ازاينرو، علوم انساني و نظري، بدون شك ميتوانند مولد علم باشند و توليد علم بايد مصداقهايي از هر دو را در بر داشته باشد. بايد توجه كرد كه شاخصها و مصداقهاي توليد علم، براي علوم طبيعي و علوم انساني متفاوتند.
توليد علم، عاليترين مرحله در علم است. توليد علم، يعني تئوريسازي؛ تئورياي كه به خلق يك نوآوري جديد بينجامد. بنا بر مطالب گفته شده، توليد، يك مقوله جهاني است؛ يعني انجام دادن تحقيقات دست اول و بكر و به روز در سطح جهان. به طور خلاصه ميتوان گفت: توليد علم، يك حركت طولي در مسير گسترش مرزهاي دانش بشري است.
2. مصداقهاي توليد علم چيست؟
براي توليد علم دو شاخص كلي وجود دارد:
اول شمار مقالههاي علمي و پژوهشي با دستاورد بينالمللي؛
دوم ميزان اثربخشي مقالهها در جهان علم
براي سنجش اين شاخصههاي علمي، مصداقهايي تعيين شده است كه با توجه به آنها تا اندازه زيادي ميتوان به ميزان توليد علم يك كشور پي برد. اين مصداقها عبارتند از: پژوهش بنيادي، مقالات بينالمللي بكر، پژوهشهاي كاربردي، اختراع بينالمللي، كتاب (تأليفي)، كارِ گروهي علمي در سطح جهاني و منتج به مقاله، مجلات نمايه شده در مراكز معتبر بينالمللي، توليد آثار علمي و هنري منحصربهفرد، گزارشهاي علمي و فني معتبر، كارآفريني و نوآوري، توليد آثار ادبي جهاني، حل مسئله تعميمپذير و توليد تصميم و الگو.
3. نرمافزار يعني چه؟
هر تمدني از نرمافزارها و سختافزارهايي تشكيل ميشود. منظور از سختافزار، همان ساختارهاي اجتماعي و محصولاتي است كه در پي تحقق آن ساختارها پديد ميآيند. اين محصولات، اعم از محصولات دقيق كه ابزار آزمايشگاهي هستند، ابزار توليد يا محصولات مصرفي است. اين نوع از رهآوردهاي تمدني، سختافزار ناميده ميشوند. ولي نرمافزارها عبارتند از نظام مفاهيمي كه پشتوانه توليد اين سختافزارها هستند. مفاهيم بنيادين مثل فلسفه و منطق، مفاهيم تخصصي همچون علوم مختلف رياضي، تجربي و انساني و بالاخره مفاهيم اجتماعي و عمومي كه بر مفاهيم تخصصي تكيه دارند، همه در زمره نرمافزارها به شمار ميآيند.
منظور مقام معظم رهبري از «نرمافزار» در توصیه به راه افتادن جنبش نرمافزاری، آن چيزي است كه مقابل صنعت و سختافزار تمدن قرار ميگيرد. صنعت و ابزارهاي حسي ـ علمي ـ تمدني، محصول ضلع نرمافزاري تمدنند و اين ضلع نرمافزاري، همان فكر و انديشه و دانش است؛ فكر و انديشه و دانشي كه به منزله نتيجه توليد نرمافزار، بيش از آنكه تأمين كننده ابزار رفاه جسم باشد، در جهت كمال روح بشر مؤثر خواهد بود.
4. منظور از واژه جنبش و نهضت چيست؟
استفاده از واژه نهضت در طرح مسئله نهضت نرمافزاري، اشاره به اين نكته مهم است كه براي رسيدن به اهداف نهضت نرمافزاري، تنها نبايد به فرهنگ تخصصي توجه كرد و همه برنامهريزيها و بسترهاي لازم را در حوزه فرهنگ تخصصی ديد؛ بلكه بايد افزون بر آن، به گونهاي عمل كرد كه اين ارزش، به فرهنگي عمومي و فراگير تبديل شود. هدايت، جهتدهي و تقويت خواست و اراده عمومي يك ملت براي توليد فكر و انديشه، از اقدامات مهم است كه در نهضت نرمافزاري انجام ميشود.
نقش رهبري در نهضت توليد علم، جنبش نرمافزاري
1. طرح مسئله
مقام معظم رهبري براي نخستين بار در جمع استادان و دانشجويان دانشگاه صنعتي اميركبير، مسئله نهضت توليد علم و جنبش نرمافزاري را در تاريخ 9/12/1379 مطرح كردند. ايشان در اين سخنراني، ضمن طرح موضوع نهضت توليد علم و جنبش نرمافزاري، به تشريح جنبهها و زواياي اين مسئله پرداختند. بيان اهميت و ضرورت توليد علم، مفهوم توليد علم، لزوم تبديل شدن به فرهنگي عمومي و فراگير، ابزار توليد علم، نقاط ضعف دانشگاهها و مجامع علمي داخلي در توليد علم و توجه به توطئههاي دشمن در دانشگاهها براي ايجاد مانع در مسير توليد علم، مطالبي بود كه ايشان در سخنراني خود در دانشگاه صنعتي اميركبير مطرح كردند.
پس از آن، ايشان بارها محور سخنرانيهاي خود را نهضت توليد علم، جنبش نرمافزاري و آزادانديشي قرار دادند و به تشريح و تبيين بيشتر اين موضوع پرداختند. يكي از اين موارد، سخنراني ايشان در ديدار استادان دانشگاههاي سراسر كشور در تاريخ 22/8/1381 است. رهبر معظم انقلاب در اين سخنراني فرمودند: «يكي از وظايف مهم دانشگاهها عبارت است از نوانديشي علمي. مسئله تحجر، فقط بلاي محيطهاي ديني و افكار ديني نيست؛ در همه محيطها تحجر، ايستايي و پايبند بودن به جزميگراييهايي كه بر انسان تحميل شده، بدون اينكه منطق درستي به دنبالش باشد، يك بلاست. آنچه براي يك محيط علمي و دانشگاهي وظيفه آرماني محسوب ميشود، اين است كه در زمينه مسائل علمي، نوانديش باشد.»
رهبر معظم انقلاب اسلامي، در ديدار اعضاي انجمن اهل قلم در تاريخ 7/11/1381، دوباره بر مسئله توليد علم به دست اهل علم در دانشگاهها تأكيد كردند. ايشان در اين ديدار فرمودند: «اين خود، يك حقيقت و توقع بجايي است كه بايد اهل علم در محيط دانشگاه به توليد علم، به نگاه مبتكرانه و سازنده در زمينه علم، به همان چيزي كه بنده از آن به نهضت نرمافزاري در محيط علمي تعبير كردم، بپردازند. ما نياز به اين موضوع داريم.
در اين ميان، آنچه نقطه عطفي در آغاز شكلگيري رسمي نهضت توليد علم، جنبش نرمافزاري و آزادانديشي در كشور به شمار ميآيد، پاسخ رهبر معظم انقلاب به نامه جمعي از دانشآموختگان و پژوهشگران حوزه علميه در تاريخ 16/11/1381 است. جمعي از دانشآموختگان و پژوهشگران حوزه علميه در نامهاي به رهبر معظم انقلاب، ضمن بيان نتايج ارزشمند نهضت توليد علم، از ايشان براي يك بسيج عمومي و حمايت نهادينه تصميمگيران فرهنگي و متصديان حوزه و دانشگاه از آنها براي ايجاد «كرسيهاي آزاد علمي، با حضور هيئتهاي منصفه علمي و تخصصي» راهنمايي و كمك خواستند. در اين نامه «طرح منطقي ايدهها»، رواج بازار «نظريهپردازي و نوآوري روشمند»، «مناظرههاي علمي و قانونمند و نتيجهبخش و فارغ از غوغاسالاري»، «نهادسازي براي اجابت پرسشهاي جديد» و در نتيجه «توليد بيشتر نرمافزارهاي علمي و ديني» در حوزه و دانشگاه، از دستاوردهاي نهضت توليد علم شمرده شده است.
رهبر معظم انقلاب در پاسخ به نامه پژوهشگران حوزه علميه، ضمن آنكه روي آوردن نسل دوم حوزه و دانشگاه به نشاط اجتهادي و توليد فكر علمي و ديني، نظريهپردازي و مناظره در ضمن وفاداري به اصول و اخلاق و منطق را فينفسه پيروزي و دستاوردي بزرگ برشمردند، آغاز دوران جديد تحول علمي را زماني دانستند كه نخبگان به قدرت شناسايي و تثبيت نقطه تعادل ميان «هرج و مرج» و «ديكتاتوري» دست يابند و سهم «آزادي»، «اخلاق» و «منطق»، همه يكجا و در كنار يكديگر ادا شود. ايشان در پاسخ به درخواست راهنمايي و كمك پژوهشگران حوزه علميه، خطاب به سياستگذاران نهادهاي فرهنگي كشور فرمودند:
«از شوراي محترم مديريت حوزه علميه قم ميخواهم تا با اطلاع و مساعدت مراجع بزرگوار و محترم و با همكاري و مشاركت اساتيد و محققين برجسته حوزه، براي بالندگي بيشتر فقه و اصول و فلسفه و كلام و تفسير و ساير موضوعاتِ تحقيق و تأليف ديني و نيز فعال كردن نهضت پاسخ به سؤالات نظري و عملي جامعه، تدارك چنين فرصتي را ببينند. از شوراي محترم انقلاب فرهنگي و به ويژه رياست محترم آن نيز ميخواهم كه اين ايده را در اولويت دستور كار شورا براي رشد كليه علوم دانشگاهي و نقد متون ترجمهاي و آغاز دوران خلاقيت و توليد در عرصه علوم و فنون و صنايع و بهويژه رشتههاي علوم انساني و نيز معارف اسلامي قرار دهند تا زمينه براي اين كار بزرگ به تدريج فراهم گردد و دانشگاههاي ما بار ديگر در صف مقدم تمدنسازي اسلامي و رشد علوم و توليد فناوري و فرهنگ قرار گيرند.»
2. بيان اهميت و ضرورت نهضت توليد علم
مقام معظم رهبري، براي توجه بيشتر مجامع علمي و دانشگاهي به اهميت و ضرورت توليد علم در جامعه امروز، اين مسئله را فريضهاي حتمي براي اين نسل و به ويژه جامعههاي علمي دانستند و موارد زير را دلايل اين ضرورت برشمردند:
اول رهايي از وابستگي علمي به غرب
«يك كشور، گاهي به تفكر و ذائقه ترجمهاي دچار ميشود. فكر هم كه ميكند، ترجمهاي فكر ميكند و فراوردههاي فكري ديگران را ميگيرد. البته نه فراوردههاي دست اول؛ فرآوردههاي دست دوم، نَسخ شده، دستمالي شده و از ميدان خارج شدهاي را كه آنها براي يك كشور و يك ملت لازم ميدانند و از راه تبليغاتي به آن ملت تزريق ميكنند و به عنوان فكر نو با آن ملت در ميان ميگذارند. اين براي يك ملت، از هر مصيبتي بزرگتر و سختتر است.»
دوم دستيابي به توان مقابله در برابر زورگوييهاي غرب
«امروز كساني كه بر دنيا خدايي ميكنند؛ آن دستهاي مرموزي كه اختيار منابع عظيم انساني و مادي دنيا را در دست گرفتهاند و همه اقيانوسها و همه تنگههاي حساس دريايي، زيرِ چشمشان است و هرجا ميخواهند دخالت ميكنند، با ابزار علم بود كه توانستند بشريت را به اين خاكستر بنشانند. لذا براي مقابله با كار آنها علم لازم است.»
سوم دستيابي به پيشرفت و اقتدار
رهبر انقلاب اسلامي، علم و تحقيق را رمز واقعي و كليد قطعي پيشرفت و رسيدن كشور به نقطه مطلوب دانسته، در اين خصوص فرمودهاند: «فراگيري علوم و دانستههاي ديگر كشورها و ملتها، مقدمه حركت در عرصه بسيار وسيع علم و تحقيق است، و به هيچ وجه نبايد در اين حد متوقف شد. اگر امروز كشوري از نظر علمي پيشرفت نكرد، نه اقتصادش پيشرفت خواهد كرد؛ نه اقتدار جهانياش پيشرفت خواهد كرد؛ نه زندگـي مردم پيش خواهد رفت. اگر ما براي يك كشـور عزت و آبرو و رفاه و اقتدار جهاني و پيشرفتهاي علمي بخـواهيم، بايد از طريق علم وارد بشويم.»
«ما امروز در كشورمان به پيشرفت علم نياز داريم. امروز اگر ما براي علم سرمايهگذاري، مجاهدت و تلاش نكنيم، فرداي ما فرداي تاريكي خواهد بود... . اگر علم نداشته باشيم، اقتصادمان، صنعتمان، حتي مديريت و مسائل اجتماعيمان عقب خواهد ماند.
3. بیان اهداف نهضت توليد علم و جنبش نرمافزاري
مقام معظم رهبري، اهداف اصلي نهضت توليد علم و جنبش نرمافزاري را تشويق به خلاقيت و اجتهاد، رقابت ايدهها در چهارچوب منطق و اخلاق و در جهت رشد اسلامي، اعاده هويت و عزت جهان اسلام و دستيابي ايران به جايگاه جهاني خود در علوم مطرح كردند. چشمانداز اين اهداف متعالي، احياي دوران طلايي تمدن اسلامي است.
4. تبیین جايگاه توليد علم در عرصه معارف ديني و اسلامي
مقام معظم رهبري، جايگاه توليد علم را در عرصه معارف اسلامي بسيار والا ميداند. ايشان با اشاره به اينكه هرگز در دورههاي اسلامـي ديده نشـده است كه به يك عالِم به جرم علـم، اهانت شود، فرمودند:
«ديـن، طرفـدار و مشـوق علـم است. آن كسانـي كه علماي بزرگ هستند به جز موارد بسيار معدودي، همه جزو علماي باللهاند، مثلاً ابـن سينا، پزشكي كه كتاب قانونش تا اندكي پيـش، يعني بعد از هزار سال، در اروپا به عنوان يك منبع در دانشگاهها مـورد مراجعه بـوده، او يك عالـم ديني است؛ آدمي است كه در عرفان مينويسد؛ در فلسفه هـم مـينـويسد. فارابي و ديگران هم هميـن طور بودند. بله؛ موارد بسيار معدودي هم وجود دارد كه از ايـن قبيل نبـودند؛ يعني عالم علوم طبيعي، عالـم دين به حساب نميآمده؛ از اين قبيل هـم داريـم، اما كـم. بنابرايـن، علم و دين با هـم پيش رفتند و دين به علـم كمك كرده است.»
5. تعريف توليد علم
مقام معظم رهبري توليد علم را چنين تعريف كردهاند: «توليد علم، يعني رفتن از راههايي كه به نظر راههاي نارفتهاي است. البته اين به آن معنا نيست كه ما راههايي را كه ديگران رفتهاند، نرويم و به تجربههاي ديگران بياعتنايي كنيم؛ نه، بلكه به اين معناست كه به فكر باشيم... . راههاي ميانبُر را پيدا كنيم و از بدعت و نوآوري در وادي علم، بيمناك نباشيم. اين حركت و انگيزه بايد در دانشگاهها و مراكز علمي و تحقيقاتي ما به صورت انگيزهاي عام، امري مقدس و يك عبادت تلقي شود. در همه بخشها، در علوم انساني و همه رشتههاي علوم بايد به اين صورت در بيايد. ما بايستي اين جرئت را داشته باشيم كه فكر كنيم ميتوانيم نوآوري كنيم.»
6. تبیین ابزار توليد علم
رهبر معظم انقلاب، نوآوري علمي را نيازمند فراهم بودن دو ابزار قدرت علمي و جرئت علمي برشمردند. ايشان در توضيح اين ابزار چنين فرمودند: «البته قدرت علمي، چيز مهمي است و هوش وافر، ذخيره علمي لازم، مجاهدت فراوان براي فراگيري چيزهايي است كه براي به دست آمدن قدرت علمي لازم است، ولي اين كافي نيست. ايبسا كساني كه از قدرت علمي هم برخوردارند، ولي ذخيره انباشته علمي آنها هيچ جا كاربرد ندارد؛ كاروان علم را جلو نميبرد و يك ملت را از لحاظ علمي به اعتلا نميرساند. بنابراين جرئت علمي لازم است... . اگر بخواهيد از لحاظ علمي پيش برويد، بايد جرئت نوآوري داشته باشيد. استاد و دانشجو بايد از قيد و زنجير جزميگري تعريفهاي علمي القا شده و دائمي دانستن آنها خلاص بشوند... . بايد مغزهاي متفكر استاد و دانشجوي ما بسياري از مفاهيم حقوقي، اجتماعي و سياسي را كه شكل و قالب غربي آنها در نظر بعضي مثل وحيِ مُنزل است و نميشود دربارهاش اندك تشكيكي كرد، در كارگاههاي تحقيقاتي عظيم علوم مختلف حلاجي كنند؛ روي آنها سؤال بگذارند؛ اين جزميتها را بشكنند و راههاي تازهاي پيدا كنند. هم خودشان استفاده كنند، هم به بشريت پيشنهاد كنند. امروز، كشور ما محتاج اين است.»
مهرداد صالحی