مومن و سختکوش
پنجم اردیبهشتماه سالگرد درگذشت امیرحسین فردی نویسنده، روزنامهنگار و معلم برجسته انقلاب اسلامی است. همانکه رهبر معظم انقلاب در پیامی به مناسبت فقدانش آوردهاند: «این هنرمند مومن و سختکوش از پیشکسوتان در عرصه فعالیتهای ادبی دوران انقلاب و از بنیانگذاران هستههای جوانان هنرمند انقلابی و در شمار برجستگانی بود که نهال پر طراوت هنر انقلاب را در برابر دشمنان عنود و همراهان سست عنصر، با انگیزه و ایمان راسخ خویش پاسداری کردند و به شکوفایی و باروری امروز رساندند. رحمت خدا بر او و بر تلاش صادقانهاش.»
امیرحسین فردی، متولد 1328 در روستای قرهتپه اردبیل از نویسندگان نسل انقلاب است. علاوه بر دهها رمان و داستان کوتاه و سفرنامهای که از وی بهجای مانده، عضویت در حوزه اندیشه و هنر اسلامی، سردبیری و مدیرمسئولی «کیهان بچهها» به مدت 31 سال، مؤسس و مدیر مسئول کیهان علمی، مدیریت مرکز آفرینشهای ادبی حوزه هنری، عضویت در شورای داستان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، عضویت در شورای داستان بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس، مسئولیت جشنواره انتخاب کتاب سال شهید حبیب غنیپور، مسئولیت شورای ادبیات داستانی نیروی مقاومت بسیج، پایهگذاری جلسات داستاننویسی در مسجد جوادالائمه (ع) و پایهگذاری جایزه داستان انقلاب از دیگر کارها و خدمات این شخصیت برجسته ادبی است. از کتابهای شاخص مرحوم فردی میتوان به اسماعیل، گرگسالی، آشیانه در مه، کوچک جنگلی و قصههای گلبهار اشاره کرد.
پدر ادبیات داستانی انقلاب
فعالیتهای مرحوم امیرحسین فردی را در یک نگاه کلی و فهرستوار میتوان به سه بخش نویسندگی، روزنامهنگاری و آموزش تقسیم بندی کرد. مهمترین دستاورد زندگی حرفهای این هنرمند اما، پرداخت به ادبیات انقلاب و به نوعی احیای آن است. فردی با توجه به تعهد و علاقه خالصانه و بی حد و مرزش به انقلاب اسلامی، درصدد احیا و ارتقای ادبیات انقلاب برآمد و با برگزاری کلاسهای آموزشی و میدان دادن به کودکان و نوجوانان، بستر مناسب و مطمئنی را برای پدید آمدن کتابهای متعدد و ماندگار در این حوزه فراهم آورد.
او از همان ابتدای پیروزی انقلاب اسلامی دغدغه زیادی در بخش فرهنگی انقلاب داشت. دغدغه فردی تربیت نیروی فرهنگی برای انقلاب بود و با کانونهایی که تشکیل داد، دغدغهاش را از اول انقلاب عملی کرد. مرحوم فردی همچنین جایزه داستان انقلاب را در حوزه هنری بنیانگذاری کرد و لذا خودش را هم متعهد دید که در این زمینه کاری انجام دهد. پیش از راهاندازی این جایزه در صحبتهایش میگفت کسی درباره انقلاب چیزی ننوشته است، لذا جشنواره داستان انقلاب را برای نوشتن داستان درباره انقلاب، پایهگذاری کرد. در صحبتها با دوستان نویسندهاش میگفت همه سرشان به جنگ گرم شد و از انقلاب غافل شدند و اساسا دشمنان ایران، جنگ را با همین هدف به ما تحمیل کردند که از انقلاب غافل شویم.
به جرات میتوان گفت داستان انقلاب مدیون فردی است. او داستان انقلاب را احیا کرد و از دست دادنش صدمه بزرگی بود. این هنرمند متعهد علاوه بر نقش معلمی در حوزه ادبیات انقلاب، نویسنده خوبی نیز در این حوزه بود و دست توانایی در تصویرسازی و توصیف طبیعت داشت.
پدربزرگ کیهان بچهها
مرحوم امیرحسین فردی کتابهای به نسبت پرشماری را برای مخاطبان بزرگسال، کودک و نوجوان به رشته تحریر در آورده که برخی از آنها در زمره آثار داستانی شاخص انقلاب اسلامی قرار میگیرند. هر چند مرحوم فردی را در حوزه قصهنویسی بیشتر با کتابهایی که برای رده سنی بزرگسال نوشته مانند «اسماعیل» و «گرگسالی» میشناسند اما آثار او در حوزه کودک و نوجوان را نیز نباید دستکم گرفت. حتی سطح کیفی آثار او در حوزه کودک و نوجوان را بالاتر هم میتوان دید، که چرا که روح ادبیات و الزامات و شروط قصهنویسی در آنها بهتر و بیشتر رعایت شده است. کتاب «آشیانه در مه» او یکی از بهترینهای سالهای پس از انقلاب در حوزه ادبیات نوجوانان است.
فهرستوار آثار مرحوم فردی را میتوان به سه دسته تقسیم کرد. بخشی از کتابهای او به واسطه حضورش در کیهان بچه ها به قشر نوجوان اختصاص دارد که ملاقات با آفتاب، کوچک جنگلی، روح الله، میهمان ملائک، روزی که تو آمدی، بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، امام اول و آشیانه در مه از آن جملهاند.
خسته نباشی گلبهار، قصههای گلبهار، یک مشت نقل رنگی و یک دنیا پروانه نیز کتابهای کودک فردی هستند. مهمترین کتابهای او که در حوزه بزرگسال جای میگیرند اما عبارتند از سیاهچمن، هامون، زهکلوت و آن حوالی، تختی افسانه نبود، اسماعیل و گرگسالی.
«اسماعیل» را باید فرزند خلف داستان انقلاب دانست. اسماعیل جوانی است از طبقه پایین جامعه که در کودکی پدرش را از دست میدهد. «گرگسالی» ادامه داستان «اسماعیل» است، چرا که شخصیت اصلی آن رمان پس از گریز از دست ماموران امنیتی رژیم پهلوی به روستای خانوادگی خود در دامنه کوه سبلان پناه میبرد.
همه قصهها و رمانهای فردی در ردههای سنی مختلف از سیاهچمن، آشیانه در مه و ملاقات با آفتاب گرفته تا کوچک جنگلی، اسماعیل و گرگسالی، راوی حوادث و اتفاقاتی درباره شخصیتهای متفاوت و در جغرافیاهای مختلف ایران هستند اما یک وجه مشترک، آنها را به هم پیوند زده است؛ همه این آثار ترسیمکننده مفهوم مبارزه هستند؛ هم مبارزه درونی و فردی و هم اجتماعی و سیاسی.
خدمات پدربزرگ کیهان بچهها به کودکان و نوجوانان
حضور بیش از سه دههای مرحوم فردی در کیهان بچهها به عنوان سردبیر و مدیرمسئول، دارای برکات متعددی برای ادبیات کودک و نوجوان بود که آثار آن همچنان مشهود است. این هنرمند انقلابی در اولین قدم پس از انتصاب به عنوان سردبیر، در یک مصاحبه زنده تلویزیونی اعلام کرد که مجله کیهان بچهها آمادگی همکاری با همه نویسندگان، شاعران و تصویرگران کودک و نوجوان را دارد و از آن پس کیهان بچهها تبدیل به عرصه فعالیت هنرمندان شعر و داستان کودک و نوجوان شد. شوراهای داستان، شعر و تصویرگری در تحریریه کیهان بچهها تشکیل شد که ماحصل آن نقد و بررسی و انتخاب بهترین آثار ارسالی به دفتر مجله بود. نتیجه این کار در طی سالها، معرفی نویسندگان و شاعران پرشماری به جامعه ادبی کشور بود.
برخی از شاگردان و دوستان مرحوم فردی او را پایهگذار قوام ادبیات کودک و نوجوان نوین میدانند، با اتفاقی که در بین سالهای 63 تا 69 در مجله کیهان بچهها افتاد. این سالها را میتوان دوران طلایی ادبیات کودک و نوجوان نام نهاد. یکی از مهمترین کارهای مرحوم فردی انسجامبخشی به فعالیتهای حوزه ادبیات کودکان و نوجوانان در سهشاخه داستان، شعر و تصویرگری است. این انسجام از دل کیهان بچهها و با رهبری امیرحسین فردی آغاز شد.
به باور علیرضا متولی، یکی از شاگردان و دوستان مرحوم فردی و نویسنده کتاب «زندگینامه امیرحسین فردی» ادبیات کودک و نوجوان پس از انقلاب خانه نداشت، آییننامه نداشت، پدر نداشت و هرکسی برای خودش کاری میکرد و بدون هیچ نقد و بررسی در هرجایی که میشد ضعیف یا متوسط به چاپ میرساند. اما کیهان بچهها صاحب سردبیری شده بود که میتوانست اینها را جمع کند و امکان رشد و تعالی و امکان تجربه و آزمایش و خطا بدهد. اگر امیرحسین فردی چنین امکانی را فراهم نمیکرد، سالها میگذشت و هنوز ممکن بود این شاخه از ادبیات دچار سردرگمی باشد. اما او با سعهصدر و با پذیرش جوانان با هرگونه تفکر و اعتقادی این زمینه را برایشان فراهم کرد.
تواناییهای قلم نویسنده انقلابی
قلم امیرحسین فردی دارای قدرت و شاخصههای ویژه و منحصر بهفردی است که شاید بارزترین آنها توانایی فوقالعاده در توصیف باشد. توصیفهای او از عناصر طبیعت همچون درخت، کوه، رودخانه و جنگل بینظیر است. میتوان گفت در نوشتههای فردی، عنصر توصیف درخشانترین عنصر است. او مثل فیلمهای فانتزی، طوری توصیف میکند که اگر مثلا درباره کوه صحبت میکند، انگار مخاطب خودش وسط کوه است یا اگر در مورد رودخانه حرف میزند، خوننده احساس میکند کنار رودخانه نشسته است. اصولا در همه کارهایش اعم از بزرگسال و کودک و نوجوان، توصیف به شدت قوی است. از سوی دیگر، طبیعت در آثار او نقش ویژهای دارد. توصیفات او از طبیعت مینیاتوری است. این شکل از توصیفات محصول تجربههایش در دوران کودکی و جوانی است.
در مجموع میتوان گفت امیرحسین فردی یک داستان نویس توانا است که روایتی مطابق با واقع، ملموس و زمینی از مردم و انسان زمانهاش ارائه میدهد. تعهد به فرم داستاننویسی، پرهیز از شعارزدگی در روایتها و شخصیتپردازیهایش از ویژگیهای آثار اوست.
یک هنرمند مسجدی به تمام معنا
نقش مسجد در زندگی شخصی، اجتماعی و حرفهای مرحوم امیرحسین فردی ممتاز و بینظیر است. کمتر نویسندهای را میتوان یافت که تا این حد دلبسته مسجد باشد و فعالیتهایش را در این مکان خاص و پر از معنویت متمرکز کرده باشد. مسجد جوادالائمه مامن محبوب مرحوم فردی بود که تا آخرین روزهای حیاتش در خانه نزدیک به این مسجد زندگی کرد و از آن جدا نشد.
مسجد جوادالائمه(ع) در جنوب تهران تا اواسط دهه 50 یک مسجد معمولی بود و صرفا به انجام فرایض دینی اختصاص داشت. اما این مسجد کوچک، تا سال 57 به پایگاهی فرهنگی- انقلابی با چندهزار عضو فعال جوان تبدیل شد. از درون این جوانان، هنرمندان و نویسندگان مطرحی چون مرحوم فرجالله سلحشور، مرحوم رسول ملاقلیپور، مجید مجیدی، حسین یاری، بهزاد بهزادپور، گلعلی بابایی، شهید حبیب غنیپور و... ظهور کردند. بنیانگذار این پایگاه، کسی نبود جز امیرحسین فردی.
در دهه 60 جلسات داستاننویسی مسجد جوادالائمه را هر هفته به طور منظم در کتابخانه مسجد تشکیل داد. در این جلسات که به صورت کارگاهی اداره میشد، رمانهای بزرگ جهان و داستانهای نوشته شده اعضا خوانده و مورد بحث و نقد قرار میگرفت. فردی پس از تربیت شاگردان بسیاری در 1375 خورشیدی جشنواره کتاب سال شهید حبیب غنیپور را راه اندازی کرد که بدین ترتیب جنبه گستردهتری به فعالیتهای ادبی مسجد بخشید. او شاید مهمترین مرکز فعالیتهای ادبی در یک مسجد را تشکیل داد و به همگان ثابت کرد که قابلیتهای یک مسجد میتواند بسیار فراتر از فعالیتهای مرسوم باشد. این هنرمند انقلابی به واسطه خلقیاتی که داشت توانست افرادی از طیفهای مختلف را در مسجد جوادالائمه(ع) گرد هم آورد.
نکته قابل تامل و ذکر اینکه؛ مرحوم فردی در سن حدود 24 سالگی وارد مسجد شد و به فعالیت پرداخت. پیش از انقلاب در مسجد جوادالائمه تئاتر اجرا میشد و در آن فیلم ساخته شد. درک عمق این مساله در آن دوره برای هر کسی ممکن نبوده است.
یک معلم ذاتی و بالفطره
یک دیگر از نقاط درخشان کارنامه امیرحسین فردی روحیه آموزش و کار با کودکان و نوجوانان است. او در تمام مسئولیتهایی که بر عهده داشت و به خصوص در مسجد جوادالائمه، کلاسهای آموزشی متعددی را برای همه اقشار و به خصوص کودکان و نوجوانان برگزار کرد که ظهور و رشد نویسندگان با استعداد و خلاقی را به دنبال داشت. امیرحسین فردی ذاتا یک معلم بود. فردی از اوایل انقلاب دغدغه تربیت نویسنده آن هم از نوع قصهنویس را داشت. از بچههایی که به هر نحوی مستعد بودند و علاقه به کار داشتند حمایت میکرد؛ چه در مسجد جوادالائمه، چه در کیهان بچهها و چه در حوزه هنری. فردی جزو کسانی بود که دوست داشت دانش خود را به دیگران منتقل کند. او در این راه هیچ ادعایی نداشت و همین موضوع در جذب دیگران بسیار موثر بود. شاگردانش جلسات داستاننویسی او را منحصر بهفرد و بینظیر توصیف میکنند و او را معلمی مهربان، متواضع، صبور و آرام به یاد میآورند. فردی، جمعی از نویسندگان را پروراند که امروز چهرههای اصلی ادبیات داستانی ایران محسوب میشوند، همچنانکه خودش هم همه داستانها و کتابهایی که نوشت، با انقلاب اسلامی گره خورده بودند. به همین دلیل هم لقب «پدر ادبیات داستانی انقلاب» را برازنده این نویسنده میدانند.
همیشه وفادار به انقلاب
مداقهای بر کتابها و نوشتههای امیرحسین فردی نشان میدهد که نوشتن تنها مساله او نبود، بلکه در جستوجوی انسان آرمانی انقلاب اسلامی بود. مرحوم فردي ارادت خاصي به انقلاب و شهدا داشت و هميشه خودش را وامدار انقلاب ميدانست. هيچوقت آرمان خود را تغيير نداد و همواره بر آن پافشاري کرد. دغدغه گسترش ادبيات متعهد را داشت و دغدغه جوانان اين کشور بهخصوص جوانان مناطق محروم را. قلم و نگاهش به سمت مناطق محروم بود. اين خصلت هم در گفتار، هم در نوشتار و هم در شاگرداني که تربيت کرده، نمود پيدا کرده است.
امیرحسین فردی چه خودش و چه قلمش همیشه در خدمت انقلاب و محرومان بود.
پدر ادبیات داستانی انقلاب در نگاه دیگران:
زندهیاد رسول ملاقلیپور: امیرحسین فردی با ادبیات انقلاب اسلامی پیوند ناگسستنی دارد. این پیوند هم، نه امروز و به سبب مسئولیتی که در جشن داستان انقلاب دارد، ایجاد شده است؛ بلکه شاید به سالهای آغازین دهه شصت که اولین رمانش را نوشت برمیگردد.
حسين فتاحي: آقاي فردي هرجا که بود انسان مؤثري بود. از راهاندازي کتابخانه مسجد جوادالائمه (عليهالسلام)، راهاندازي حوزه هنري و داستان انقلاب تا جشنواره شهيد غنيپور و... که هر کدام در جريانات ادبي بعد از انقلاب بسيار موثر بودند.
مصطفي رحماندوست: نديديم هيچگاه به کسي بتازد، به کسي خداي نکرده فحش بدهد، نقد شمشير از رو بستهاي را عليه کسي بنويسد. ايشان هم خوبي را گوشزد ميکرد و هم بدي را.
محسن مومنیشریف: آقای فردی آرمانهایی داشتند و زندگیشان را در جهت تحقق آرمانشان قرار دادند و در صدر آرمانشان انقلاب اسلامی بود که اعتقاد فوقالعادهای به آن داشتند و مواضعشان را هم به نسبت انقلاب اسلامی جهت میدادند.
اصغر نقيزاده: انسان بسيار آرام و متيني بود. شخصيت بسيار جدياي داشت، درعينحال انسان شادي بود. فردي، فردي بود بسيار معتدل که احترام زيادي به نسل ما ميگذاشت. به همين دليل ما به ايشان «امير خان» ميگفتيم. داراي فرهنگ تعقل و منطق بود.
ابراهیم زاهدی مطلق: بعضی نویسندگان را به آثارشان میشناسند و آنقدر آثار بزرگی دارند که خودشان جلوی این آثار خیلی کوچک بهنظر میرسند. وقتی وارد حریم شخصی آنها شویم، احساس پشیمانی به انسان دست میدهد و ابهت آثارش نیز میریزد. اما اگر چند کتاب امیرحسین فردی را میخواندید و بعد با او از نزدیک ارتباط برقرار میکردید، در همان برخورد این اندیشه در ذهنتان ایجاد میشد که چرا من زودتر او را ندیدم؟
محمد ناصری: معلمی بود به معنای واقعی کلمه. معلمی که فارغ از سن و سال، اگر کوچکترین استعدادی را در کسی میدید، دست او را میگرفت و سعی میکرد استعدادش را در مسیر درست هدایت کند.
گلعلی بابایی: او تلاش داشت به بچههای انقلاب هویت متمایزی بدهد تا از سایر طیفها بهویژه طیف چپ فاصله بگیرند... سعی داشت با نوشتههای خودش و حمایت از دیگران، فضا را از تک بعدی بودن خارج کند و بگوید نوشتن مختص آنهایی نیست که از شرق و غرب الهام میگیرند بلکه بچهمسلمانهای انقلابی میتوانند تبدیل به قدرتی در عرصه نویسندگی شوند.
موسی بیدج: فردی وقار خاصی داشت. اگر قرار است که از او یاد کنیم، بهتر است جوانان را به خواندن کتابهای او تشویق کنیم؛ چرا که کتابهای او بینشی مورد نیاز جامعه به مخاطب میدهد.
محسن پرویز: کم داریم افرادی را که از ابتدای انقلاب تاکنون ثابت قدم مانده باشند... فردی همان حالت اولیه خود را حفظ کرد و روز به روز مصممتر ادامه داد. فردی سال 68 با فردی سال 88 راسخ تر در مسیر انقلاب بود.
ناصر فیض: فردي ايستادگي محض بود و مفهوم مجسم مقاومت. وقتي خيليها راهشان را به سوزنبانها سپرده بودند و هر روز در مسيري ميافتادند، فردي راه خودش را ميرفت، راهي که يک مبدأ و يک مقصد بيشتر نداشت. تمام وجودش تپش بود براي انقلاب و اعتقادي که ذرهاي لغزش نداشت.
عزت الوندي: مهرباني ايشان آنقدر زياد بود که گويي هزارسال است او را ميشناسي. با آن همه تواضع خيلي راحت ميشد با او ارتباط برقرار کرد.