درباره پیمان بغداد
در اواسط دههی پنجاه قرن گذشته، تشکیل «پیمان بغداد» اعلام شد. این پیمان با حضور کشورهای بریتانیا، عراق، ترکیه، پاکستان و ایران با هدف توقف نفوذ شوروی در دوران جنگ سرد شکل گرفت. پیمان بغداد یکی از دلایل کودتای 1958 بود که نظام سلطنتی را در عراق سرنگون کرد. عبدالکریم قاسم در 24 مارس 1959 خروج عراق از این پیمان را که حدود چهار سال از تشکیل آن گذشته بود اعلام کرد و نام آن را به پیمان مرکزی تغییر داد.
به گفته استاد تاریخ سیاسی معاصر عراق دکتر مؤید الونداوی انگلیس در منطقه مشرق عربی نفوذ داشت و با شروع جنگ سرد بین اردوگاههای غربی به رهبری آمریکا و شرق به رهبری اتحاد جماهیر شوروی، غرب به دلایل وجود منابع با ارزش نفتی و نقطه اتصال شرق و غرب تصمیم گرفت تا در این منطقه سلطه و نفوذ خود را گسترش دهد.
از سوی دیگر، الونداوی - در گفتگو با الجزیره نت - خاطرنشان میکند که مردم عرب شاهد یک جنبش آزادیبخش و استقلال طلبانه برای خلاصی از شر استعمار بودند، زیرا مصر و عراق خواستار اصلاح معاهده 1936و 1930 بودند.
وی خاطرنشان میکند که مسئلهی مهم این بود که چگونه میتوان کشورهای عربی شرق را متقاعد کرد که با هدف محاصره اتحاد جماهیر شوروی در خط امتداد افغانستان تا ترکیه وارد چارچوب اتحاد با غرب شوند تا از موضوع گسترش افکار مارکسیستی و هرگونه حمله روسیه به عراق و خلیج فارس جلوگیری شود. اما این طرح محقق نشد.
او توضیح میدهد که ترس غرب از تشدید فعالیتهای ملیگرایانه و استقلالطلبانه، آنها را بر آن داشت تا از طریق پروژههای آمریکایی و انگلیسی تحت پوشش حمایت اقتصادی و سیاسی، تلاش کنند تا حضور خود را در منطقه حفظ کنند. قرارداد امنیتی ترکیه و پاکستان در سال 1954 هسته پروژه پیمان بغداد است که عراق و ترکیه برای دستیابی به توافقی مشابه وارد گفتگو شدند.
پیمان بغداد
پاکستان، ایران، ترکیه، عراق و انگلیس توافق کردند که در یک پیمان امنیتی جمعی تحت نظارت آمریکا قرار گیرند و این پیمان اولین جلسه خود را در بغداد برگزار کرد و به همین دلیل به گفته الونداوی، پیمان بغداد نامیده شد.
استاد تاریخ درباره جزئیات این قرارداد میگوید: الحاق انگلیس همزمان با پایان عهدنامه 1930 با عراق در فروردین 54 بود، اما آمریکا از پیوستن به این پیمان خودداری کرد و به حمایت و نظارت بسنده کرد.
این نشان میدهد که مذاکرات زیادی با مصر به رهبری جمال عبدالناصر برای ترغیب مصر برای پیوستن به این گروه انجام شد، اما این کشور نپذیرفت. غرب کاملاً آگاه بود که اگر مصر موافقت کند، اعراب نیز موافقت میکنند و زمانی که ناصر از پذیرش سر باز زد، برای متقاعد کردن هم پیمانان خود به بغداد رفتند.
در سطح مردمی عراق، استادیار تاریخ معاصر، دکتر سوسن عادل ناجی، میگوید که امضای ائتلاف و تصویب در مجلس ملی عراق با مخالفت مردمی مواجه شد و شعار ملی سقوط پیمان بغداد به عنوان شعار حفظ وحدت صفوف عرب تبدیل شد. علاوه بر این، پیمان یکی از بلوکهای مرتبط با غرب است و این با سیاست بی طرفی که جنبش ملی عراق به آن معتقد است در تضاد است.
اهداف و فعالیتها
دکتر میثاق خیرالله جلود، رئیس گروه مطالعات سیاسی و استراتژیک مرکز مطالعات منطقهای دانشگاه موصل، یکی از مهمترین اهداف و انگیزههای تشکیل پیمان بغداد، ایستادگی در برابر جریان کمونیستی و همچنین پیوند دادن بیشترین تعداد ممکن از کشورهای عربی به اتحاد خاورمیانه است که فراتر از پروژههای وحدت عربی است.
وی اضافه میکند که انگیزه عراق برای پیوستن به این ائتلاف به ماهیت ائتلاف با انگلیس و همچنین تمایل عراق برای بهرهمندی از این اتحاد برای دستیابی به تسلیحات مرتبط است.
جلود خاطرنشان که این اتحاد متشکل از ارگانهای اداری بود که مهمترین آنها شورای دائمی ائتلاف مستقر در بغداد و همچنین دبیرخانه عمومی مستقر در بغداد و کمیتههای متعددی بود که مهمترین آنها عبارتند از کمیته نظامی، کمیته اقتصادی و کمیته ارتباطات و توافق شد که تصمیمهای پیمان به اتفاق آرا باشد.
در سطح نظامی، این ائتلاف جز بازدیدهایی با ماهیت نظامی، آموزش و تامین تسلیحات به کشورهای عضو فعالیت نظامی مشترکی انجام نداد. در زمینه اقتصادی نیز کمیتههای فرعی مرتبط با بخشهای اقتصادی تشکیل داد، اما به گفته جلود، کار آنها روشن و مهم نبود.
استاد تاریخ روابط بین الملل دکتر موسی محمد طواریش معتقد است که ائتلاف به دلیل ناسازگاری برخی رژیمها به ویژه عراق و ایران نتوانست نقش مورد نیاز خود را به نحو احسن اجرا کند و مخالفت شدید منطقهای باعث ایجاد اپوزیسیون داخلی در این کشورها، مانند فعالیت ناسیونالیستی به رهبری مصر و فعالیت کمونیستی به رهبری اتحاد جماهیر شوروی شد.
آینده اسرائیل
دکتر سعد نصیف الجمیلی، استاد تاریخ معاصر، به نوبه خود، از اینکه اکثر بحثها در مجلس عوام بریتانیا در جریان رایگیری درباره پیوستن بریتانیا به پیمان بغداد، حول تاثیر این پیمان بر اسرائیل بود، ابراز شگفتی میکند. در این جلسه اشاره کوتاهی به مقابله با پیشروی شوروی شد.
به گفته جلود، عراق، انگلیس و آمریکا تلاش کردند کشورهای عربی را برای پیوستن به ائتلاف تحت فشار قرار دهند، اما این تلاشها به نتیجهای نرسید و برعکس، برخی کشورهای عربی به ویژه مصر و عربستان سعودی را بر آن داشت تا در مقابل این ائتلاف بایستند.
طواریش در گفت وگو با الجزیره نت، دلایل امتناع کشورهای عربی از پیوستن به این ائتلاف، به ویژه مصر و عربستان سعودی را ناشی از رقابت برای رهبری در منطقه و دشمنی شدید آنها با نظام سیاسی عراق به ویژه نوری السعید به عنوان محور سیاستهای بینالمللی و منطقهای منطقه بود.
وی هشدار میدهد که این پیمان از عراق به عنوان یک قدرت منطقهای حمایت میکرد و این حسادت و نفرت برخی از برادران عرب را برانگیخت و شروع به ایجاد موانع کردند و این اقدامها در سال 1958 منجر به سرنگونی سلطنت در عراق شد.
پیامدهای پیمان
به گفته الونداوی، پیمان بغداد به دامن زدن به درگیری سیاسی بین کشورهای عربی و تحریک کشورها علیه دیگری کمک کرد، همچنین مصر و سوریه را تشویق کرد تا تحت نام جمهوری عربی متحده با هم متحد شوند. در مقابل، بغداد و امان با تشکیل اتحادیه عرب موافقت کردند که آن نیز به شکست انجامید.
در سطح عراق، این پیمان منجر به بیگانگی افکار عمومی عراق از رهبری سیاسی آن شد، به ویژه پس از تجاوز سه جانبه به مصر، جایی که تظاهرات در عراق بالا گرفت و خواستار خروج نوری السعید از پیمان بغداد بود، اما وی به اعلام تعلیق شرکت انگلیس در جلسات ناتو برای آرام کردن خیابان عراق بسنده کرد و این مورد یکی از دلایل پایان سلطنت در عراق به شمار میرود.
خروج عراق
عراق در 24 مارس 1959 از پیمان خارج شد، زیرا عبدالکریم قاسم سیاست بیطرفی را اتخاذ و روابط دیپلماتیک با اتحاد جماهیر شوروی برقرار کرد، بر اساس آنچه دکتر سوسن با الجزیره نت گفتگو کرد میافزاید که غرب سعی کرده است عراق را به پیمانی وادار کند که سودی جز تداوم منافع غرب ندارد و مردم توانستند آن را خنثی کنند.
جلود علت عدم خروج عراق از پیمان را بلافاصله پس از انقلاب ژوئیه در سال 1958 برای ایجاد رنجش غرب، ترکیه و ایران از وضعیت جدید عنوان کرد، اما پس از استقرار پایههای حکومتداری، عراق از این پیمان خارج شد، بنابراین این پیمان از محتوای اصلی خود که برای آن شکل گرفت، یعنی تشکیل یک اتحاد خاورمیانه که بیشترین تعداد ممکن را از کشورهای عربی در بر میگیرد، تهی شد.
در حالی که دکتر طارق محمد ذنون الطائي، متخصص استراتژی و روابط بین الملل، خاطرنشان میکند که پس از خروج عراق از این ائتلاف، دیگر نامی برای وی اطلاق نمیشود، علاوه بر این که دیگر بغداد مقر این ائتلاف نیست و نام آن از پیمان بغداد به سازمان پیمان مرکزی تغییر یافت.
الطایی با الجزیره نت در مورد موانع بزرگی که این ائتلاف از زمان تأسیس با آن روبرو بوده است صحبت کرد، زیرا پاکستان در جنگ با هند در کشمیر از حمایت این ائتلاف برخوردار نشد و ترکیه پس از کنترل این ائتلاف، کمکهای نظامی غرب را از دست داد. قبرس شمالی در سال 1974 و به دنبال آن سقوط رژیم شاه در ایران و تغییر روندهای فکری در آن و دور شدن از غرب و همه موارد فوق منجر به پایان اتحاد در سال 1979 شد.
در حالی که الجمیلی دلایل فروپاشی پیمان بغداد را تبلیغات مصر، شکست پیوستن اردن به ائتلاف و کاهش نفوذ بریتانیا در منطقه عربی بیان میکند.
نویسنده: طه العاني
مترجم: مجتبی آذرشب
منبع: الجزیره