تصویر یک انقلاب
در مرکز تحقیقات مجموعههای ویژه دانشگاه شیکاگو مجموعه ارزشمندی از پوسترهای طراحان ایرانی در دوران انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی نگهداری میشود. دانشگاه شیکاگو در سال 2011 با همکاری موزه هنر دانشگاه ایندیانا اقدام به برپایی نمایشگاهی از این پوسترها نمود که این نمایشگاه هم اکنون نیز به صورت آنلاین در وبسایت کتابخانه دانشگاه شیکاگو در دسترس میباشد . این نمایشگاه حاصل پژوهشهای الیزابت راو دانشجوی دکترای تاریخ هنر دانشگاه میشیگان است. متن حاضر ترجمه اولین بخش از اطلاعات و تصاویر این نمایشگاه است. ادامه این مطلب در شمارههای بعدی نشریه منتشر خواهد شد.
پوسترها از دیرباز به عنوان ابزاری مؤثر برای انتشار پیامهای ایدئولوژیک در دورههای انقلاب و جنگ عمل کردهاند. پوسترها که برای توزیع انبوه طراحی شدهاند و مخاطبان زیادی را هدف قرار میدهند، دغدغههای اجتماعی، سیاسی و مذهبی را در خود جای میدهند که اغلب از طریق متن و تصویر بیان میشوند. نمایشگاه «گرافیک انقلاب و جنگ» به بررسی این موضوع میپردازد که چگونه پوسترها به عنوان رسانههای قدرتمندی برای انسجام مردم و انتقال پیامها در طول انقلاب ایران در سال 1979 و جنگ ایران و عراق (1980-1988) عمل کردند.
انقلاب 1979 ایران و متعاقب آن جنگ ایران و عراق، حجم عظیمی از مطالب بصری تولید کرد که بسیاری از آنها همچنان مورد بررسی قرار نگرفتهاند. آثار تولید شده در این دوره - که برای همیشه توازن قوا را چه در سطح منطقه و چه در سطح جهانی تغییر داد – تصویری از این رویدادهای مهم و تأثیر آنها بر ایرانیان و تاریخ معاصر ارائه میدهد. مطالب بصری ابزار مهمی برای انتقال پیام به مخاطبان عمدتاً بیسواد بود و امروزه به عنوان یک خاطره گرافیکی جمعی از آن سالها یاد میشوند.
یکی از این خاطرات گرافیکی، مراسم تشییع جنازه برای قلبها، به عنوان یادآوری بصری درد جسمی و روحی ایرانیان است که برای بیش از یک دهه متحمل شده است. در این تصویر گروهی از مردان در حال مرگ، قلبهای خود را به گور میبرند. (عکس 1: تشییع جنازه قلبها، حدود سال 1980)
تجسم این تجارب غم انگیز و رنج انسانی به افراد این امکان را میدهد که به طور جمعی تجربیات خود را در یک حافظه تاریخی مشترک به خاطر بسپارند، سوگواری کنند و از آنها محافظت کنند. بنابراین پوسترهای ایرانی با یادآوری گذشته نزدیک، حفظ حال در حال تغییر و ترسیم آینده ناشناخته، رویدادها را ثبت تاریخی کردند.
تجسم بصری یک انقلاب
انقلاب 1979 ایران از بسیاری جهات نقطه اوج سلسله تلاشهایی بود که در طول قرن بیستم برای استقرار یک حکومت دموکراتیک در ایران رخ داد. با این حال، سرنگونی سلطنت ایران در سال 1977 با مرگ مصطفی پسر آیتالله خمینی که شایعه شده بود توسط دستگاههای امنیتی ترور شده بود، بهطور جدی آغاز شد. دور اول اعتراضات ضد دولتی از شهر مذهبی قم آغاز شد و آرام آرام در سراسر ایران گسترش یافت. از همان روزهای آغازین قیام، محمدرضا، پادشاه ایران، تلاش کرد تا نارضایتی عمومی را سرکوب کند که منجر به کشته شدن چندین غیرنظامی شد.
مطابق رسم شیعیان که چهل روز پس از مرگ مرحومان یک مجلس بزرگداشت برگزار میکنند، انقلابیون مراسم چهلم را در سراسر کشور به احترام معترضان کشته شده ترتیب دادند. از میان این مراسم، اعتراضات بیشتری برخاست. این چرخه خشونت و ماتم که به طور تصاعدی رشد میکرد، ایران را هرچه عمیق تر در هرج و مرج انداخت که در نهایت به یک خیزش غیر نظامی سراسری تبدیل شد. در آگوست 1978 با آتشسوزی سینما رکس در آبادان و کشته شدن بیش از چهارصد نفر که در داخل آن محبوس شده بودند، احساسات عمومی علیه رژیم پهلوی افزایش یافت.
تنها چند هفته پس از این رویداد فاجعه بار، موج شدیدتری بر علیه سلطنت ایجاد شد، زمانی که در 17 شهریور 1357، تانکها و هلیکوپترهای دولتی به سوی هزاران معترض در تهران تیراندازی کردند و دهها نفر را کشتند. این مراسم که به جمعه سیاه معروف است، در پوسترهای انقلابی خیابانهای تهران را در حال تشییع قربانیان و شهدای حکومت عادل اسلامی به تصویر کشیدند. جمعه سیاه رویداد محوری در دوران انقلاب و آغاز پایان حکومت شاه بود.
در 26 دی ماه 1357 محمدرضا شاه از ایران گریخت و در 12 بهمن آیت الله خمینی از تبعید خود در عراق و پاریس بازگشت تا مورد استقبال میلیونها ایرانی شادمان قرار گیرد. آیت الله خمینی و انقلابیون حامیاش به سرعت برای تحکیم قدرت تلاش کردند. مدتی بعد، نتایج همه پرسی انحلال رسمی سلطنت و تشکیل جمهوری اسلامی ایران را اعلام کرد. این تغییرات سریع، بلافاصله در پوسترها و دیگر رسانههای گرافیکی نمود پیدا کرد، چرا که چاپخانههای ایران دیگر تحت کنترل رژیم پهلوی نبودند.
در دوره اوج ناآرامیهای مدنی که از اکتبر 1977 تا ژانویه 1979 به طول انجامید، معترضان پوسترهایی تولید میکردند و آنها را بر روی گرافیتیهای دیواری میچسباندند که نمایش نارضایتی عمومی در خیابانهای ایران بود. تعدادی از هنرمندان در پوسترهای خود منظره شهری آشفته را بازسازی کردند، که بدین ترتیب شعارهای ضد سلطنت خود را همزمان با تمجید از ایدئولوگهای اصلی انقلاب از جمله آیت الله خمینی و علی شریعتی بیان میکردند.
پوسترهای تولید شده توسط حکومت اسلامی پس از سال 1979، انقلاب را از نظر ایدئولوژی اسلامی به تصویر میکشیدند، اگرچه این یک قیام متکثر متشکل از گروههای سکولار و مذهبی بود. با این حال، نمادهای مسلمانان شیعه کلید تداوم شور و شوق انقلابی بودند. در نتیجه، برنامه هنری جمهوری اسلامی تازه تأسیس، بیش از هر چیز بر جنبههای شیعی اعتراضات تأکید میکرد تا به حکومت تازهتشکیل شده مبتنی بر باورهای معنوی مشروعیت بخشد.
(عکس 2: گرافیتی دیواری آیت الله خمینی و علی شریعتی، سال 1981)
این عکس، تصویری از یک دیوار در ایران و نحوه استفاده معترضان از فضاهای عمومی به عنوان وسیلهای برای بیان مخالفتهای سیاسی و مذهبی را به ما میدهد. این دیوار که توسط هنرمندی ناشناس نقاشی شده است، پوستری از آیت الله خمینی، شابلون قرمز «علی شریعتی» و شعارهایی روی دیوار را نشان میدهد. این گرافیتی ضد آمریکایی، ضد روسی، ضد اسرائیلی و ضد شاه است. دیوارها محل اختلاف معترضان و رژیم پهلوی بودند، همانطور که میتوان از لکههای سفید رنگی که سعی در پاک کردن شعارهای گرافیتی قبلی داشت، مشاهده کرد. در طول تظاهرات، ایرانیان مجروح یا در حال مرگ از خون خود برای نوشتن «مرگ بر شاه» استفاده میکردند، که دلیلی بر عزم خود برای سرنگونی شاه بود. سایر معترضان نیز دستان خود را در خون کشتهشدگان یا مجروحان فرو میبردند و از آن برای نوشتن شعار یا برای گذاشتن اثری مانند عکسی که در گوشه سمت چپ بالای پوستر است استفاده میکردند. (عکس 2: گرافیتی دیواری آیت الله خمینی و علی شریعتی، سال 1981)
بزرگداشت کشتار جمعه سیاه
این پوستر به ظاهر ساده در واقع یک ادای احترام به قربانیان کشتار جمعه سیاه است، رویدادی که اغلب به عنوان نقطه عطفی در جریان انقلاب ایران دیده میشود. در 17 شهریور 1357، نیروهای امنیتی به سوی معترضان در میدان ژاله تهران تیراندازی کردند و حدود 84 تظاهرکننده را کشتند. پسزمینه پوستر نقشه میدان ژاله را با لکههای جوهر قرمز نشان میدهد که محل وقوع قتل عام را نشان میدهد. متن دو زبانه فارسی- انگلیسی از عبارات شهادت طلبانه استفاده میکند که اهمیت مراسم عزاداری شیعیان را به عنوان وسیلهای برای شور انقلابی علیه رژیم پهلوی ستایش میکند. (عکس 3: کشتار جمعه سیاه، حدود سال 1980)