جنگ نفتکشها
دهها کشتی غرق شده همچنان حرکت کشتیرانی در آبهای سرزمینی عراق و همچنین اروندرود را با مشکل مواجه میکنند.
اگرچه اصطلاح جنگ نفتکشها در سالهای گذشته به دلیل تقابل اهداف دریایی بین ایران و اسرائیل رایج شده است ولی جنگ واقعی نفتکشها در واقع بین عراق و ایران در طول جنگ هشت ساله بین سالهای 1980-1988 ساله رخ داده است.
جنگ ایران و عراق به عنوان طولانیترین جنگ منظم در دوران معاصر شناخته میشود که در آن از انواع سلاحها استفاده شد و علاوه بر هزینههای اقتصادی بالای آن که حدود یک تریلیون دلار تخمین زده شد، منجر به کشته شدن صدها هزار سرباز از دو طرف گشت.
تغییر استراتژی
حسن العبیدی افسر سابق ارتش عراق با این سخنان جنگ بین دو کشور را توصیف میکند: جنگ عراق با ایران عادی نبود، زیرا شاهد مصیبتهای زیادی بود که از زمین، هوا و دریا فرو میریخت.
العبیدی اظهار میکند: صرف نظر از علل جنگ و کشوری که آن را آغاز کرده است، پس از گذشت دو سال از جنگ، عراق استراتژی خود را که بر هوا و زمین به عنوان میدان نبرد متمرکز بود تغییر داد و به جنگ در آبها روی آورد.
العبیدی ادامه میدهد که از 21 نوامبر 1982، قایقهای موشکی عراق با هدایت راداری از شبه جزیره فاو شروع به برخورد با کاروان کشتیهایی کردند که به سمت بندر امام خمینی ایران و ایستگاههای نفتی جزیره خارک (بزرگترین ایستگاههای نفتی) حرکت میکردند.
العبیدی در گفتوگوی خود با الجزیره نت معتقد است که جنگ واقعی نفتکشها بین دو کشور در 6 آوریل 1984 آغاز شد، همانطور که در منطقه ایستگاههای خارک ایران آغاز شد و در ماههای بعد از آن در سال 1984 آغاز شد. عراقیها با 58 نفتکش برخورد کردند و ایران هم شروع به پاسخگویی کرد.
ابراهیم العلاف، مورخ عراقی و استاد تاریخ معاصر در دانشگاه موصل میگوید که جنگ نفتکشها به تصمیم ایران برای بستن خلیج فارس به روی کشتیهای حامل نفت عراق بدون توجه به ملیت آنها مرتبط است. این به معنای هدف قرار دادن نفتکشهای سعودی و کویتی بود که تهران آنها را به کمک اقتصادی به عراق در جنگ علیه خود متهم کرد.
العلالف در سخنرانی خود با الجزیره نت اشاره کرد که امام خمینی رهبر معظم ایران در آن زمان، تایید کرد اگر جاده بندر نفتی خود در جزیره خارک با بمباران و ممانعت از صادرات نفت ایران در خطر باشد، ایران مسیرهای ناوبری دریایی در خلیج فارس را ایمن نخواهد گذاشت
سلاحهای استفاده شده
افسر سابق ارتش عراق، سرلشکر علاءالدین مکی خامس، در کتاب خود (جنگ نفتکشها در خلیج فارس 1980-1988) اشاره میکند که عراق در جنگ دریایی خود از هواپیماهای میراژ ارائه شده توسط فرانسه استفاده کرده است. نیروی هوایی عراق توانست به دورترین نقطه خلیج فارس برسد و بندر شناور جزیره لارک ایران را بمباران کند.
سرلشکر بازنشسته ارتش سابق عراق، مجید القیسی، وی به نوبه خود خاطرنشان میکند که عراق از ابتدای جنگ با ایران به دلیل وجود مرزهای آبی باریک از سمت دریا در محاصره بوده است. در سمت بصره و بندر نیروی دریایی عراق به دلیل نزدیک بودن به ایران میدان عملیاتی در جنگ بود و این گونه استنباط میشد که عراق پس از آغاز جنگ به صادرات نفت خود از طریق خطوط لوله به دریای مدیترانه و دریای سرخ و انتقال نفت از طریق کویت برای بارگیری آن در نفتکشهای عربی خلیج فارس پرداخت.
در مورد ایران، این کشور دارای مرزهای دریایی طولانی است که این کشور را قادر میسازد نفت خود را به خارج از کشور صادر کند و در نتیجه باعث شده اقتصاد ایران در مقایسه با طرف عراقی در آسایش اقتصادی قرار بگیرد. در نتیجه، به گفته القیسی، هدف قرار دادن نفتکشها و بنادر ایران توسط عراق، تلاشی برای سرکوب اقتصاد این کشور بود.
القیسی که در حال حاضر مدیر برنامه امنیت و دفاع در مرکز سیاست گذاری مطالعات بین المللی است، ادامه میدهد که پس از تسلط ایران بر بندر فاو عراق در سال 1986، جنگ دریایی عراق علیه ایران در تلاش برای منصرف کردن این کشور از جنگ و تلاش برای پایان دادن به آن شدت گرفت در نتیجه، نیاز عراق به هواپیماهای دوربرد برای هدف قرار دادن بنادر و کشتیهای ایرانی افزایش یافته است، بهویژه که این کشور هواپیمای سوخترسان هوایی نداشت.
القیسی در سخنرانی خود با الجزیره نت فاش کرد که عراق از سال 1986 از هواپیماهای غیرنظامی «جت فالکون فرانسوی» استفاده کرده است. او افزود که این کشور دارای شش فروند از این هواپیماها بود و برای شخصیتهای مهم استفاده میشده است آنها توانستند با افزودن سکوهای فرانسوی آن را اصلاح کند و از طریق این هواپیماهای دوربرد مجهز به موشکهای اگزوسه جزیره سیری را که نفتکشهای غول پیکر بارگیری شده با نفت ایران در آنجا تجمع میکردند، هدف قرار دهد.
به گفته القیسی، ماهها بعد، عراق هواپیماهای سوخو-24 روسی را دریافت کرد که به طور روزانه برای هدف قرار دادن عمق دریای ایران مورد استفاده قرار میگرفتند، حملات عراق اغلب در شب به دلیل مهارت خلبانان عراقی انجام میشده است.
غانم العابد، پژوهشگر سیاسی، در مورد دلایلی که باعث شد عراق 4 سال پس از شروع جنگ با ایران، جنگ نفتکشها را آغاز کند، معتقد است که ایران شهرهای عراق را به شدت هدف قرار داده است که در سالهای اولیه جنگ خسارات زیادی به غیرنظامیان وارد کرده است و عراق را وادار کرد با همان نیرو اما در میدان دیگری پاسخ دهد.
العابد در گفتگو خود با الجزیره نت افزود که عراق به جای هدف قرار دادن شهرهای ایران، شروع به هدف قرار دادن اقتصاد ایران برای ایجاد بیشترین تأثیر روانی و سیاسی بر ایران کرد و اظهار داشت که جنگ عراق علیه زیرساختهای ایران منجر به دو دهه فشار اقتصادی برای ساخت مجدد آنها شد.
نقش آمریکا
درباره نقش واشنگتن در جنگ، مورخ العلاف در مصاحبه خود با الجزیره نت اظهار میدارد که در بهار 1984 جنگ دریایی شاهد حمله ایران به کشتیها و نفتکشهای کویت و عربستان بود. در 13 می1984، دو نفتکش کویتی (ام القصبه) و (بحرا) بمباران شد و در شانزدهم ماه همان ماه نفتکش سعودی در بندر رأس تنوره عربستان بمباران شد.
با آن حملات به نفتکشهای عراقی، عربستانی و کویتی، کویت از ایالات متحده درخواست کمک کرد و آمریکا نیز به نوبه خود برای ارسال تعدادی کشتی اقدام کرد و واشنگتن از کویت خواست که پرچم آمریکا را بر روی نفتکشهای تجاری کویت برافراشته تا اطمینان حاصل شود که آنها مورد حمله قرار نخواهند گرفت.
القیسی معتقد است، ورود نظامی آمریکا به خلیج فارس پس از درخواست کویت به تغییر مسیر جنگ انجامید، زیرا ورود آمریکا به پایان دادن جنگ را تسریع کرد. وی به حادثه حمله عراق به ناو آمریکایی (استارک) که در آبهای خلیج فارس در حال حرکت بود با موشک اگزوست اشاره کرد.
اگرچه واشنگتن سی و هفت ملوان را در این حادثه از دست داد، اما عراق ادعا کرد که اشتباه از طرف آنان بوده و بیست و هشت میلیون دلار غرامت به قربانیان پرداخت کرده است. اما القیسی معتقد است که این حادثه عمدی عراق بوده است تا آمریکا را مجبور به مداخله برای توقف جنگ کند. او با اشاره به اینکه خلبانان عراقی در آن زمان حرفهای بودند، هدف قرار دادن ناو (استارک) را منطقی نمیداند، زیرا دقایقی قبل از هدف قرار دادن آن شاهد تماس جنگندههای عراقی با آمریکاییها بوده و از آمریکایی بودن ناو مطمئن بودهاند.
لی آلن زاتاریان نویسنده آمریکایی نیز در کتاب خود «جنگ نفتکشها: اولین جنگ آمریکا علیه ایران 1987-1988»، میگوید که مداخله آمریکا در جنگ نفتکشها بین عراق و ایران به عرصه باز درگیری منجر شد. ایرانیها در تنگه هرمز مینگذاری کردند و قایقهای تهاجمی را علیه تمامی نفتکشها و کشتیهای جنگی آمریکایی به حرکت دراوردند.
نویسنده ادامه میدهد که در 24 ژوئیه 1987 ششمین کشتی بزرگ جهان، نفتکش آمریکایی یو اس اس بریجستون، با مین ایرانی برخورد کرد و غرق شد و پس از آن نیروی دریایی آمریکا بزرگترین نبرد پس از جنگ جهانی دوم را علیه کشتیها و کشتیهای جنگی ایرانی انجام داد.
وی با بیان اینکه در ژوئیه 1988 ملوانان آمریکایی در ناو جنگی (یو اس اس وینسنس) به سمت یک هواپیمای غیرنظامی ایرانی شلیک کردند و 300 غیرنظامی کشته شدند، خاطرنشان کرد: این حادثه که یک ماه قبل از پایان جنگ هشت ساله رخ داد، ایران را مجبور به پذیرش آتش بس کرد.
مجموع تلفات
آماری مبنی بر تعداد نفتکشهای دریایی و غیرنظامی که هدف قرار گرفته و رها شده اند وجود ندارد، اما عبدالمحمد الکعبی، فرمانده ناوگان عراقی در ارتش سابق، در مصاحبه خود با یک خبرگزاری بین المللی تایید کرد که فاصله زمانی بین نوامبر 1982 و فوریه 1986، عراقیها 102 نفتکش و 145 کشتی تجاری ایرانی را غرق کردند.
القیسی تأیید میکند که جنگ نفتکشها که از آن به عنوان «طولانی» یاد کرد، شاهد غرق شدن حدود 223 نفتکش از ملیتهای مختلف و خسارت و غرق شدن حدود 540 نفتکش تجاری و کشته شدن430 ملوان و میلیاردها دلار تلفات در آن زمان بوده است.
این خسارات تنها به جنبه مادی محدود نشد، زیرا جنگ نفتکشها آسیبهای زیست محیطی زیادی به عراق و ایران وارد کرد، زیرا دهها کشتی و نفت کشها همچنان در آبهای سرزمینی عراق و همچنین اروندرود مانع تردد در آبهای سرزمینی عراق هستند.
نویسنده: أحمد الدباغ
مترجم: مجتبی آذرشب
منبع: الجزيره نت