دیدارهایی برای تبیین پارادایم جهانی انقلاب اسلامی
از مولفههای مهم پارادایم انقلاب اسلامی، اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است که پلتفرم آن براساس دیدگاههای بلند معمار کبیر انقلاب اسلامی امام خمینی(ره) تنظیم و اجرا شده است. بررسی دیدارها و ملاقاتهای متعدد امام(ره) در حد فاصل پیروزی انقلاب اسلامی تا شروع جنگ تحمیلی به عنوان یک قطعه مهم از شکلگیری نظام اسلامی بهخوبی نشاندهندهی مدیریت حساب شده و هدفگذاری شده از سوی امام خمینی(ره) است.
این گزارش به شرح دیدارهای خارجی یا مرتبط با مسائل بینالمللی در محضر نور میپردازد که از معبر آن میتوان هندسهی سیاست خارجی حضرت امام(ره) را تا حدودی کشف و بستری را برای تحلیل عمیقتر فراهم کرد. بررسی این دیدارها و بازخوانی مواضع امام خمینی(ره) در حوزه بینالملل نشان میدهد که دکترین سیاست خارجی امام شامل این اصول بوده است: وحدت جهان اسلام، دفاع از استقلال ایران و اجرای سیاست نه شرقی نه غربی، دفاع از مستضعفان عالم و حمایت از گروههای مقاومت، صدور انقلاب اسلامی، مقابله با ظلم و نفی سلطهگری.
یکی از شبهههای تاریخ انقلاب آن است که به اصطلاح با کانالیزه شدن دیدارهای امام سیاستهای کلی انقلاب توسط افراد دیگری به نام امام اجرا میشد؛ اما گستردگی دیدارها و بیان مواضع صریح و مبنایی و نوع ملاقاتها نشان میدهد که امام(ره) در قله تحرکات انقلاب با درایت الهی خود و با قوت و استحکام دکترین سیاست خارجی ایران را تبیین و شخصا نیز مدیریت میکردند. گرچه در مرحله اجرا از مشورت اهل فن بهره میبرند. دکتر علیاکبر ولایتی، وزیر امور خارجه اسبق ایران درباره سیاستهای حضرت امام(ره) در حوزه خارجی میگوید: «امام خمینی(ره) در مسائل کلان و مهم اهل مشورت بودند، تصمیم اولیه کار از جانب خود امام بود، اما مشورتهایی هم انجام میشد.»
در یک جمعبندی از دیدارهای رسمی و ملاقاتهای خصوصی امام خمینی(ره) در حوزه دیپلماسی و بینالمللی در حد فاصل پیروزی انقلاب اسلامی تا شروع جنگ تحمیلی میتوان این دیدارها را در پنج گروه اصلی دستهبندی کرد:
دیدارهای رسمی با سفرا و مقامات ارشد دولتها
حضرت امام گرچه قبل از ورود به ایران در نوفللوشاتو نیز دیدارهای سیاسی خارجی متعددی داشتند، اما پس از ورود به میهن اسلامی در قامت رهبری ایران اسلامی همواره سفرا و مقامات خارجی را به حضور پذیرفته و ضمن استماع گزارشهای ایشان به تبیین سیاستهای جدید ایران میپرداختند.
دیدار با سفرای شوروی، الجزایر، کره جنوبی، پاکستان، دانمارک، چکسلواکی، مغرب، لیبی، بنگلادش، یمن شمالی، عمان، نیوزیلند، سوریه و کره شمالی و نیز پذیرفتن وزیر خارجه یا هیاتهای بلندپایه از کشورهای کوبا، ترکیه، سودان، نیوزیلند، کویت، اردن، عربستان، سوریه و نمایندگان مجلس فرانسه، تونس و یوگسلاوی نمونهای از این دیدارهاست. البته در این فاصله زمانی برخی مقامهای بینالمللی نیز با معظم له دیدار داشتند مانند دیدار با حبیب شطی، دبیر کل کنفرانس اسلامی در 17 خرداد 1359 یا دیدار با فرستاده مخصوص ژان پل دوم رهبر کاتولیکهای جهان یا دیدارهایی با عموم سفرا. در مجموع طی 20 ماه نخست انقلاب اسلامی حضرت امام 45 دیدار ثبت شده با سفرا و مقامات ارشد حداقل 24 کشور دنیا داشتهاند.
دیدار با وزیر خارجه، سفرای ایران
از آنجا که حضرت امام سفرای اعزامی ایران به کشورهای مختلف را سفیران انقلاب و زبان گویای جمهوری اسلامی در عرصه بینالملل میدانستند، همواره سفرای اعزامی را به حضور پذیرفته و رهنمود میفرمودند. در حد فاصل آغاز انقلاب اسلامی تا شروع جنگ تحمیلی، سفرای ایران در کشورهای سوئد، کویت، عراق، سوریه، ژاپن، شوروی، فرانسه و انگلیس (کاردار) از جمله کسانی هستند که اجازه ملاقات با امام را یافتند که البته برخی از این سفرا به دلیل اهمیت حوزه و گزارشدهی مستقیم دفعات بیشتری خدمت رهبر انقلاب شرفیاب میشدند. آنچنانکه سیدمحمود دعایی سفیر ایران در عراق در این بازه زمانی حداقل شش بار خدمت امام رفته و تحرکات عراق را گزارش کرده است یا سفیر ایران در شوروی چندین بار به محضر امام رسیده و تعاملات حوزه کاری خود را گزارش کرده است یا حسن روحانی سفیر وقت ایران در سوریه نیز فرصت بیشتری برای ارائه گزارش داشته است. وزیران خارجه ایران (ابراهیم یزدی، ابوالحسن بنیصدر و صادق قطبزاده) علاوه بر دیدارهای عمومی حداقل 20 بار با حضرت امام دیدار خصوصی داشتهاند که نشان از پیگیری مداوم ایشان برای رصد سیاستهای خارجی است. همچنین عموما هیاتهای اعزامی از جمهوری اسلامی ایران قبل از ماموریت به محضر امام رفته و از رهنمودهای ایشان بهره میجستند از این دست دیدارها میتوان به هیات اعزامی ایران به ششمین کنفرانس کشورهای غیر متعهد در هاوانا (4 شهریور 1358) و هیات اعزامی به کنفرانس اندیشه اسلامی الجزایر (5 شهریور 1359) و شرکتکنندگان در کنفرانس «زن» در کپنهاگ (29 شهریور 1359) اشاره کرد.
دیدار با مسلمانان و روحانیون منطقه
عطش مسلمانان منطقه برای زیارت چشمه نور و شنیدن قرائت راستین اسلام و ادراک آموزههای واقعی مکتب انقلاب به دور از التقاط و انحراف باعث شکلگیری دیدارهای مکرر مسلمانان منطقه و جهان با زعیم عالیقدر شیعه شده بود. دیدار علمای پاکستان و جماعت اسلامی پاکستان در 11 اسفند 57، دیدار با روحانیون و شورای منتخب هلال احمر امارات در همین روز، دیدار با مسلمانان بحرین در 12 تیر 58، دیدار با مسلمانان دبی در 7 اردیبهشت 58، دیدار با مسلمانان هند در 24 اردیبهشت58، دیدار با روحانیون و مسلمانان کراچی و هیات معتبر علمای امامیه این کشور در 29 اردیبهشت 58 و نیز تکرار آن با سایر مسلمان این کشور در 28 و 29 تیر و اول آذر همین سال دیدار با گروههای مسلمانان لبنان در 3 مرداد 58 و دیدار با مسلمانان بنگلادشی در 12 آبان 58، نمونههایی از این نوع ملاقاتهای حضرت امام(ره) است.
دیدار با نهضتهای آزادیبخش و گروههای مقاومت
پیروزی انقلاب اسلامی الگویی بینظیر برای همه نهضتهای آزادیبخش بود تا به تداوم مقاومت ایمان بیاورند. از سویی از آرمانهای امام و انقلاب اسلامی صدور انقلاب و حمایت از این نهضتها بوده، آنچنان که حتی تشکیلاتی خودجوش دراین باره تشکیل یافته بود. از شروع انقلاب اسلامی گروههای مختلفی از جریانهای مقاومت به دیدار امام شتافتند.
تنها یک هفته پس از پیروزی انقلاب اسلامی یاسر عرفات و هانی الحسن و روسای نهضت فلسطین به دیدار امام آمدند و با معظمله بیعت کردند. رهبران جبهه پولیساریو در هفتم اسفند 57 نیز با امام ملاقات کردند. در چهاردهم اسفند مبارزان و علمای نجف به محضر امام آمدند. در 27 اسفند همین سال نمایندگان سازمان آزادیبخش اریتره و نمایندگان حزب اتحاد الاشتراکی لبنان و تنظیم الشعب ناصری به دیدار رهبر انقلاب آمدند. در 16 فروردین 1358 مبارزان سازمان آزادیبخش صحرا راه به محضر امام(ره) یافتند. در فردای همین روز رهبران سیاسی فلسطین و مبارزین عربزبان و مسلمان مبارز لیبی، عراق و مصر در محل اقامتگاه امام(ره) حاضر شدند و از بیانات امام خمینی بهره بردند. در چهارم اردیبهشت 58 تشکیلات سازمان نوبنیاد خارجیان به محضر امام آمدند. این تشکیلات به منظور آشنایی و پشتیبانی خارجیها از نهضت انقلاب شکل گرفته بود. در 6 اردیبهشت 58 اعضای جبهه ملی اتحاد آفریقایی زیمبابوه و نمایندگان رهبر میهنپرستان رودزیا برای تبریک انقلاب اسلامی و الگوگیری به دیدار امام آمدند. ده روز بعد نمایندگان حزب آزادیبخش اسلام در کشورهای عربی با امام ملاقات خصوصی داشتند و در همین زمان هیات 5 نفری از جبهه آزادیبخش ظفار به دیدار امام نائل آمدند.
در 31 اردیبهشت 1358 نمایندگان جریان مقاومت شیعیان جنوب لبنان، دیداری خصوصی با امام داشتند. در بیستم خرداد همین سال سیدصفدر حسینی نجفی، رهبر شیعیان پاکستان با هیات همراه به حضور امام رسیدند و در ششم تیر 58 هیاتی به نمایندگی از جبهه خلق بحرین به نام شعبیه به ریاست حسین العسکری به صورت خصوصی به دیدار امام شتافتند.
در همین روز محمد اتوموپوسا، رئیس اتحادیه مسلمانان زیمبابوه و محمد خالد امکوبا از مبارزان این کشور با امام ملاقات داشتند و یک هفته بعد در 12 تیر 58 هیاتی از اریتره به ریاست احمد محمد ناصر، رهبر جبهه آزادیبخش شورای انقلابی با امام ملاقات خصوصی داشتند. در نخستین روز مرداد 58 عقیل ترابی به نمایندگی از ژنرال اصغرخان رهبر حزب تحریک اسلامی پاکستان به محضر امام رسید. در 20 مهر 58 ابراهیم شهود از مسلمانان برجسته نیجریه به دیدار حضرت امام آمد. در 20 دی 58 نیز نمایندگان سازمانهای آزادیبخش جهان به دعوت دانشجویان مسلمان پیرو خط امام به ایران آمدند و در سخنرانی امام شرکت کردند. نمایندگان دهها سازمان و گروه مقاومت جهان در این گردهمایی حضور داشتند.
در 30 اردیبهشت 1359 نیز محمدمهدی شمسالدین نایب رئیس مجلس عالی شیعیان لبنان و پنج نفر از اعضای کادر مرکزی جنبش امل شاخه نظامی حرکه المحرومین لبنان در دیداری خصوصی به بررسی ابعاد مجریان مقاومت در لبنان پرداختند.
در 18 خرداد همین سال گروههای دیگر لبنانی از جمله احمد الخطیب فرمانده ارتش عربی لبنان به این دیدارها ادامه دادند. در 18 مرداد نیز 80 نفر از نمایندگان نهضتهای جهان به محضر امام آمدند. نکته قابل ذکر آنکه به دلیل اهمیت مساله فلسطین و جایگاه آرمانی آن نمایندگان مقاومت فلسطین و رهبران آن بیشترین دیدار را با امام خمینی داشتهاند، چنانکه نتایج این بررسی نشان میدهد در این بازه زمانی 20 ماهه حداقل 14 بار گروههای فلسطینی و نمایندگان آنها با امام خمینی دیدار داشتهاند.
دیدار با گروههای دانشجویی خارجی
حیات پربرکت امام خمینی نشان میدهد که جوان و دانشگاه در دایره واژگان گفتمانی حضرت، بسامد معنیداری داشته است. هم از اینرو حضرت امام دیدارهای مختلفی با دانشجویان جهان برای روشنگری با بهره از ذهن حقجوی ایشان داشته است تا از طریق دیپلماسی مردمی مواضع بینالمللی ایران تبیین یابد. دیدار با روسای اتحادیه دانشجویان دانشگاه اسلامی سودان در 23 اردیبهشت سال 58، دیدار با بانوان دانشجو و دانشجویان مسلمان خارج از کشور در هشتم خرداد 58، دیدار با دانشجویان مقیم آمریکا و کانادا در دوم مرداد 58، دیدار با دانشجویان عربستانی مقیم ایران در 11 آبان سال 58، دیدار با دانشجویان پیرو خط امام مستقر در لانه جاسوسی در 21 دی سال 58 به منظور تبیین سیاست استکبارستیزی ایران و دیدار با دانشجویان مقیم هندوستان در ششم شهریور 59 از این جنس دیدارهاست.
جمعبندی
در یک ارزیابی شتابزده از دیدارهای عمومی و ملاقاتهای خصوصی حضرت امام در مقطع زمانی آغاز انقلاب اسلامی تا شروع جنگ تحمیلی که از منابع مختلف شامل مطبوعات، صحیفه نور، پایگاههای اینترنتی و بویژه کتاب محضر نور استخراج شده است، نشان میدهد حضرت امام خمینی با اشراف بر ضرورت تبیین مواضع نظام اسلامی و نیز معماری هندسه انقلاب اسلامی در بعد بینالملل اولویتی خاص به سیاست خارجی نظام نوپای جمهوری اسلامی داده و با مدیریت مدبرانه و تشریح مواضع، اصول این سیاستها را پیریزی کردند.
نکته قابل اهمیت اینکه بهرغم گستردگی دیدارهای رسمی، اما ایشان از دیپلماسی عمومی و مردمی نیز غافل نشده و دیدارهای مکرری با مسلمانان و جوانان حقجوی منطقه و جهان برقرار کردند. بررسی دیدارهای صورت گرفته در بازه زمانی مورد بررسی نشان میدهد که حضرت امام 180 دیدار رسمی و غیررسمی در حوزه دیپلماسی عمومی و سیاست خارجی به انجام رساندهاند که بخوبی اهمیت موضوع را نشان میدهد.
ساسان والیزاده