درباره قیام تنباکو1892-1890(1271-1269)
اندیشه انحصار تجارت توتون و تنباکو را نخستین بار محمد حسن خان اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات ناصرالدینشاه مطرح کرد. در پی سفر سوم ناصرالدین شاه به اروپا در سال ۱۲۶۹ ه.ش که به تشویق وزیر مختار انگلیس در ایران، سرهنری درومند ولف انجام گرفته بود، دولت انگلیس فرصت مناسب را برای کسب امتیاز انحصار توتون و تنباکو به دست آورد و زمینهسازی آن را به ماژور جرالد تالبوت از نزدیکان و مشاوران لرد سالیسبوری (نخستوزیر و وزیر خارجه انگلیس) محول کرد. بدین ترتیب در ۲۹ اسفند ۱۲۶۸ (۲۰ مارس ۱۸۹۰) امتیاز تجارت توتون و تنباکو به مدت ۵۰ سال به تالبوت اعطا گردید.
. این امتیاز که به امضای شاه و سرهنری ولف رسید، دارای پانزده فصل بود که حکایت از اختیارات تام تالبوت در امور دخانیات ایران، و بیاعتنایی به منافع ملت ایران داشت. شرکت رژی متعهد میگردید که در ازای انحصار خرید و فروش توتون و تنباکوی ایران به مدت پنجاه سال، سالانه مبلغ ۱۵ هزار لیره انگلیس به همراه یک چهارم سود خالص خود را به شاه بپردازد. کمپانی رژی در آغاز به صورت ناشناخته به فعالیت میپرداخت. پس از آنکه شرکت رژی حدود ۲۰۰ هزار از اتباع دولت بریتانیا و مستعمرات آن را به عنوان کارکنان شرکت به ایران آورد و به شهرهای مختلف فرستاد، زنگ هشدار برای ایرانیان به صدا درآمد. چرا که با حضور آنها تعداد زیادی مبلغ مسیحی وارد ایران شدند و ضمن بنای کلیسا در مناطق مختلف، دختران ایرانی را نیز به امور پرستاری در بیمارستانها و بیحجابی وا می داشتند.
معهذا جنبش تنباکو یکی از مهمترین رویداد های ایران در قرن نوزده به شمار می آید؛ مذهب نقش کلیدی را در بسیج قاطبه مردم علیه امتیاز اعطایی شاه قاجار به یک کمپانی انگلیسی ایفا کرد به نحوی که حتی دامنه این مخالفت ها به حرمخانه دربار نیز کشیده شد. در خصوص علل این واقعه تحلیل های متعددی وجود دارد و عمده تحلیل های مربوط به علل بروز جنبش ضد انگلیسی تنباکو بر حول مسائل زیر می چرخند:
رقابت روس و انگلیس، رقابت میان دولتمردان ایرانی و دسیسه چینان فراوان، نقش سنتی علما در مخالفت با دولت و دخالت های خارجی به عنوان صریح اللهجه ترین طبقه، مخالفت تجار با امتیازتنباکو. البته هر کدام از عوامل مطروحه بر یک یا چندین عامل دیگر به عنوان عامل اصلی بروز جنبش تاثیر می گذارد و تحلیل گران نظرات متعددی در این زمینه دارند، لیکن در این مقال با تاکید بر نقش تجار و حمایت و پشتیبانی علما به بررسی این جنبش می پردازیم.
در خصوص نقش علما و مذهب، علی الخصوص مذهب تشیع در ایران سه تحلیلی عمده و جود دارد:
- تحلیل نخست: نظریه سیاسی تشیع متقدم را ملاک قرار می دهد. بر اساس این رویکرد تشیع، پس از رحلت پیامبر(ص)، ائمه معصوم(ع) منبع راستین هدایت به شمار می آیند و در حال حاضر با غیبت امام دوازدهم(عج)، همه قدرت های دنیوی مشروعیت لازم را ندارند و به تبع آن هیچ گونه مبنای فقهی برای سازش میان مجتهدان و حاکمان وجود ندارد.
- تحلیل دوم: استقلال تشکیلاتی علمای شیعه در بافت ضعیف و شکننده حکومت قاجار، که این افزایش قدرت علما را به بروز تحول فقهی شیعه در قرن نوزدهم، یعنی مکتب اصولی و افول مکتب اخباری. اصولیون از مومنان می خواستند با انتخاب یک مجتهد از وی تقلید کنند و احکامش را به کار بندند؛ چنین تقلیدی به مجتهدان مذهب تشیع قدرتی ما فوق علمای سنی می بخشید و احکام آنان در مقایسه با احکام دولتی خدشه ناپذیر می گشت. علاوه بر قدرت علما که بر آمده از مکتب اصولی بود و مداخله در سیاست را توجیه می کرد ضعف دولت قاجار نیز شرایط سیاسی مناسبی برای رشد و انسجام استقلال سازمانی علما فراهم می آورد.
- تحلیل سوم: جدایی بالقوه و در عین حال حمایت متقابل دولتمردان و طبقه روحانی از یکدیگر.
در خصوص نقش تجار و چگونگی دخالت آنان در این جنبش نیاز است تا در زمینه جایگاه آن ها و وضعیت اقتصادی و اجتماعی ایشان در آن زمانه ایران توضیحاتی آورده شود که خواننده محترم با وضعیت این طبقه از جامعه آن روز ها بیشتر آشنا گردد.
در سال1179 شمسی حجم تجارت ایران کمتر از 5 میلیون پوند استرلینگ برآورد شده است که این رقم تا سال 1229 به سه برابر افزایش یافت و در سال1294 چهار برابر گردید، این امکانات مالی فراوان ومنابع کافی، آنان را قادر می ساخت تا در برابر دولت به مقاومت بپردازند. برخی از تجار بدلیل همین منابع کلان و نفوذ سیاسی، حیات اقتصادی شهر ها را رهبری می کردند. علاوه بر موارد فوق، ارج و احترام تجار در فرهنگ اسلامی نیز ریشه ای دیرینه دارد و هم در قرآن و هم در احادیث از این طبقه به فراوان وبه نیکی یاد شده است. با این تعاریف البته کسبه و پیشه وران نیز از نزدیکترین متحدان طبقه تجار به شمار می آمدند. آنان از باثبات ترین و پر جمعیت ترین طبقات ایران قرن نوزدهم بودند.
تجار و اصناف در نیمه دوم قرن نوزدهم با رقابت شدید شرکت های تجاری خارجی مواجه گردیدند. تجار ایرانی بدلیل فقدان ظرفیت و توان تشکیلاتی و اداری و هم چنین فقدان سرمایه لازم برای رفع و رجوع امور تجاری در حد و اندازه توان مالی تجار اروپایی، قادر به هماورد جویی با رقیبان خارجی نبودند.
تجار اروپایی برای حفاظت از منافع خود از قدرت نظامی و ... به عنوان ابزار استفاده می کردند ولی دولت قاجار در نتیجه فشار دول استعماری روس و انگلیس و ضعف حاصل از شکست های متوالی از روسیه و وضعیت بد اقتصادی و هزینه های بیش از حد و اشرافی گری خواص و ... نه تنها از تجار داخلی حمایت نمی کرد بلکه شروع به اعطای امتیاز به شرکت های خارجی نمود.
سر انجام این امتیازات اعطایی شاه به شرکت های خارجی، فشار اقتصادی بر تجار بسیار زیاد شد و به تدریج این قشر از جامعه تسلط شان را بر بازار های داخلی از دست دادند و در اواخر سده نوزدهم آنان تحت تسلط و مغلوب شرکت های خارجی شدند.
تشکل های سنتی تجار و پیشه وران ابزار مناسبی برای بسیج مردم علیه سلطه خارجی نبود. در سال 1301 ه.ق مجلس وکلای تجار با جایگاه سیاسی و قانونی تاسیس شد . حاج محمد حسن امین الضرب در نامه ای به شاه، خاطر نشان کرد که همه امورات مملکت بر تجارت و تجار استوار است و تجارت پر رونق شالوده خود کفایی، احداث کارخانه، اکتشاف و بهره برداری از معادن و تولید و توزیع کالا در سراسر کشور است. لیکن به این نامه نیز اعتنایی نشد و در نتیجه این مجلس نیز منحل گردید.
بالاخره با در نظر گرفتن این مهم که منافع مسلمانان در تعارض با غیر مسلمانان قرار گرفته بود، گفتمان اسلامی به زبان موثری برای حل مسئله نفوذ غرب و یا اساساً دولت بی مسئولیت، تبدیل شد. تجار با تشبث به احکام دینی نه تنها توانستند خود را از اتهام منفعت طلبی شخصی مبرا نمایند بلکه، مبارزه علیه انگلیس را نیز در مسیر مبارزه میان اسلام و کفر انداختند، و بدین وسیله مردم ، علیه نفوذ اقتصادی بیگانگان به نحو موفقیت آمیزی با هدایت علما و روحانیون بسیج شدند و مبارزه سختی میان علما و مردم وتجار در یک صف و شاه و انگلیس در صف مقابل در گرفت.
تجار تهران اولین گروه از این صنف بودند که مبارزه را به صورت علنی شروع نمودند و با نوشتن شب نامه های متعدد و نامه های اعتراضی به شاه این مبارزه را ادامه دادند. مضمون شب نامه ها بیشتر چنین بود که:
" تنباکو متعلق به ایرانی است، خریدار و مصرف کننده ایرانی هستند، چرا تجارت تنباکو باید به انحصار فرنگی در آید؟ "
بعد از تهران تجار تبریز و شیراز نیز به مبارزه پیوستند و حتی در فارس، علما با پشتیبانی زیادی که از آنها از طرف تجار به عمل آمد از رفتن به کلاس های درس، خود داری نمودند.
کندی کاردار سفارت بریتانیا در تهران می نویسد:
" ملا ها از رفتن به مساجد خودداری می ورزیدند و مردم را از گفتن اذان منع می کردند. آنان می گفتند تا زمانی که مستر بینز عامل شرکت رژی از شیراز اخراج نشود به این گونه اقدامات ادامه خواهند داد."
سید علی اکبر فال اسیری انتقادات شدیدی را علیه دولت آغاز نمود و با واکنش تند دولتی ها دستگیر و به کربلا تبعید شد. اما دستگیری سید نتیجه عکس داد و موجب شورش عظیم مردم شهر شد. بازار بسته شد مردم در شاهچراغ گرد آمدند. قشون دولت وارد عمل شد و چندین نفر کشته و زخمی شدند.یکی از تجار در اقدامی فوق العاده تمامی موجوی تنباکوی خود را به آتش کشید و به عوامل کمپانی گفت که تنباکویش را به خدا فروخته است.
میرزای شیرازی مرجع تقلید شیعیان در کربلا تلگرامی به مضمون زیر به ناصر الدین شاه فرستاد:
" اجازه مداخله اتباع خارجه در امور داخله مملکت و مخالطه وتردد آن ها با مسلمین و اجرای عمل بانک و تنباکو و راه آهن و غیره ها از جهاتی چند منافی صریح قرآن مجید و نوامیس الاعهد و موهن استقلال دولت و ملت و مخل نظام مملکت و موجب پریشانی عموم رعیت است."
تجار آذربایجان نیز بسیار با قدرت و شدت وارد شدند و بلوا آذربایجان را نیز فرا گرفت. حاج میرزا یوسف آقا مجتهد، خطابه ی شدید الحنی علیه رژی ایراد نمود و گفت که: " کفار آمده اند تا در کار تنباکو دخل و تصرف کنند، هر مسلمانی که با آن ها همراهی نماید، او هم کافر و واجب القتل است "
شاه برای فرو نشاندن شورش در آذر بایجان از حاج میرزا جواد، استمداد جست. ایشان در جواب شاه نوشت که: " قاطبه اهالی آذربایجان بابت امتیاز رژی از اعلیحضرت ناراضی هستند، چنان چه ایشان از رژی پشتیبانی کند، من نخواهم توانست پاسخگوی نظم ایالت باشم و از بروز شورش بیمناکم و نمی توانم آنان را راضی کنم"
نهایتاً دولت و صاحب امتیاز توافق کردند تا فعالیت های شرکت را در ایالت آذر بایجان موقتاً به حالت تعویق در آورند.
پس از تبریز تجار اصفهانی به پا خاستند و فکر و عملی ساختن تحریم مصرف تنباکو برای نخستین بار از اصفهان آغاز گردید.
نهضت با همکاری دو روحانی برجسته آقا نجفی و برادرش شیخ محمد علی آغاز گردید. آقا نجفی مجتهد و زمین دار با نفوذی بود که اقتدار و نفوذش با قدرت دولت پهلو می زد. شیخ محمد علی نیز واعظ توانایی بود. بالاخره جنبش تنباکو در اصفهان پس از درخواست شاه از علما برای همکاری در فرو نشاندن هیجانات مردم، به تدریج آرام گرفت.
در مشهد نیز همین اتفاقات تکرار شد و بدلیل عدم همکاری تمام قد علما از جنبش ضد امتیاز نامه، بدون آنکه دولت دست به خشونت بزند به سرعت شکست خورد. در کرمان نیز در حالی که تجار و فروشندگان تنباکو دکان هایشان را تعطیل کرده بودند، با سکوت علما کار به جایی نرسید.
نتیجه گیری
شاه در نتیجه شورش ها و مخالفت ها و سیل عریضه ها، به فکر ملغی نمودن امتیاز افتاد. شرکت رژی و دولت انگلستان نیز طبعاً در برابر چنین فکری مقاومت می کرد و لی آن ها نیز می دانستند که با انحصار تنباکو و تحمیل اجباری آن منافع کلان انگلیس به خطر خواهد افتاد.
لیکن با توجه به کلیه مسائل موج دیگری لازم بود تا اوضاع به نفع جنبش مقاومت تغییر نماید. که این مهم نیز در تهران اتفاق افتاد. علمای تهران تحریم رادر حکم " دفع افسد به فاسد" دانسته بودند، لیکن در آبان ماه 1270 هجری شمسی عموم مردم تهران، از تحریم تنباکو سخن می گفتند. شایعه صدور فتوای تحریم استعمال، از سوی آیت الله شیرازی، بر سر زبان ها افتاد و در اوایل آذر ماه همان سال اعلام شد که نسخه ای از فتوا به تهران رسیده است و اصل آن نزد آیت الله آشتیانی یکی از مجتهدان طراز اول تهران است.
حکم تحریم چنین بود:
" بسم الله الرحمن الرحیم. الیوم استعمال توتون و تنباکو بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان است"
تحریم سراسری و به دنبال آن تظاهرات عظیمی در برابر قصر شاه بر پا گردید و منجر به کشته و مجروح شدن عده ای از مردم شد، سر انجام شاه مجبور شد تا در دی ماه سال 1271 امتیاز تنباکو را ملغی نماید.
بدین ترتیب آزمون بسیج مردمی ملت ایران ، بیش از یکصد سال قبل، با سربلندی و افتخار به سرانجام رسید و نشان داد که هر گاه علما ، تجار و آحاد مردم برای تغییر سرنوشت خود اراده نمایند خواهند توانست به مقصود خود برسند که این تجربه و چندین جنبش و نهضت دیگر سرانجام در سال1357 به نتیجه رسید و نهالی که با خون های فراوان آبیاری شده بود به درختی تنومند تبدیل شد که در آن زمستان سرد اولین شکوفه اش را داد، تا آیندگان بتوانند از این درخت طیبه میوه های شیرین امنیت، آسایش، عدالت و تمام خوبی های وعده داده شده در مکاتب الهی را برداشت نمایند. که همانا والعاقبته للمتقین.
امین زندی