جانباز «از کرخه تا راین» بسیار مظلوم بود
اگر نقش سعید را در فیلم «از کرخه تا راین» نقطه عطف نخست در کارنامه بازیگری علی دهکردی بپنداریم، بیگمان نقش آیت الله سیدمحمود طالقانی در سریال «معمای شاه» نقطه عطف دوم آن است. علی دهکردی در قالب کاراکتر جوان جانباز فیلم ابراهیم حاتمیکیا شروعی طوفانی و درخشان داشت در عرصه بازیگری؛ در ادامه اما، چنان در سایه کاراکتر جانباز دوست داشتنی و محجوب از کرخه تا راین قرار گرفت که بخش عمدهای از تواناییهایش نادیده گرفته شد و تلاشهایش به محاق رفت. خود دهکردی اما، تنها از این بابت آزرده خاطر نیست، که اعتقاد دارد نقشآفرینی در قالب کاراکتر جانباز فیلم از کرخه تا راین برای ماندگار شدنش کفایت میکند.
علی دهکردی تا به امروز در ۷ فیلم دفاع مقدسی از کرخه تا راین، ماه و خورشید، عبور از خط سرخ، سجده بر آب، خلبان، آن مرد آمد و دریاچه ماهی ایفای نقش کرده و از این بابت یکی از رکوردداران است و البته برای بازی در «دریاچه ماهی» جایزه بهترین بازیگر جشنواره فیلم مقاومت را از آن خود کرده است.
آن چه میخوانید حاصل گپ و گفتی است هر چند موجز با علی دهکردی درباره آغازش با یک فیلم دفاع مقدسی و استمرار حضورش در این آثار و فرصتها و تنگناهایی که از این جهت در سیر فعالیتهای هنری او پدید آمده است.
آقای دهکردی شما تا به امروز در هفت فیلم دفاع مقدسی نقش آفرینی کردهاید، این حضور به نسبت پررنگ بیشتر برآمده از دغدغه و دلبستگیتان به جنگ تحمیلی، مناسبات، اثرات و برکات آن بوده یا متقضیات کار حرفهای و هنرپیشگی؟
اصولاً ورود من به عرصه بازیگری با یک فیلم دفاع مقدسی شاخص بوده است. درست است که قبل از فیلم «از کرخه تا راین» در یکی دو سریال تلویزیونی از جمله «مزد ترس» بازی کرده بودم اما وقتی برای این فیلم تست دادم تقریباً ناشناخته و گمنام محسوب میشدم. جنگی که بر ایران تحمیل شد و دفاعی که در واکنش به آن رخ داد، اتفاق عجیب و غریبی بود. شاید ما جوانترین فرماندهان را در این جنگ داشتیم؛ فرماندهانی که در عین جوانی قهرمان هم بودند اما بسیاری از آنها همچنان ناشناخته ماندهاند. به جز چند معدود و استثنا، هیچ اثر نمایشی جذاب و قابل دفاعی از آنها نداریم. سینمای غرب همچنان درباره جنگ جهانی دوم فیلم میسازد و البته جذاب هم میسازد، اما ما تمام سینمای دفاع مقدسمان به یکی دو فیلم در سال خلاصه شده است. در پاسخ به سوال شما باید بگویم که هر دو فاکتوری که از آن نام بردید در این انتخابها نقش داشته است.
کاراکتر سعید که در فیلم از کرخه تا راین ایفاگرش بودید به طور قطع یکی از شاهنقشهای آثار دفاع مقدسی است، اما به نظر میرسد پروسه بازیگری شما را با تغییرات اساسی مواجه کرد و سایر نقش آفرینیهایتان تا سالها زیر سایه این کاراکتر قرار گرفت.
منکر این موضوع که نمیتوان شد، اما فکر میکنم ارزشش را داشت. به هر حال، نقش ماندگاری بود و شاید مرا هم ماندگار کرد. تا سالهای سال، سایر بازیهایم تحت تاثیر شخصیت جانباز از کرخه تا راین بود. بعد از این فیلم با فاصله نه چندان زیادی در فیلم «روز شیطان» بهروز افخمی بازی کردم. هم تجربه خوبی هم بود و هم نقش را دوست داشتم اما متاسفانه بازیام دیده نشد. میشود گفت تمام شخصیتهایی که بعدها بازی کردم در زیر سایه سعید از کرخه تا راین ماندند.
در پیوند با پرسش قبلی، آیا در طول این سالها پیش آمده از بازی در کرخه تا راین پشیمان شده باشید و احساس کنید به نوعی فرصتهای آتی را از شما گرفته است؟
نه، خود نقش و جانباز فیلم را بسیار دوست داشتم. سعید از کرخه تا راین بسیار مظلوم بود. فیلم میخواست بخش خیلی کوچکی از مشکلات جانبازان را منعکس کند. از سوی دیگر، این از خوش شانسی یک بازیگر است که با همان نقش اول در ذهن مخاطب ماندگار شود. گاهی با خود فکر میکنم اگر امروز هم بازیگری را کنار بگذارم همین نقش جانباز از کرخه تا راین برای ماندگار شدنم کفایت میکند. یک مقدار نگاه عاطفی هم به ماجرا دارم. نمیخواهم خیلی حرفهای و با حساب و کتاب موضوع را تحلیل و بررسی کنم. به هر حال بازی در فیلم حاتمیکیا شانس بزرگ من در مسیر بازیگری هم بوده است. به واسطه همین نقش، همچنان با جانبازان ارتباط نزدیک دارم و پس از گذشته نزدیک به 30 سال از اکران فیلم، هنوز هم مردم مرا که در کوچه و خیابان میبینند اظهار علاقه میکنند و میگویند که از کرخه تا راین و جانبازش همچنان برایشان تازگی دارند. فکر میکنم این همه نکات مثبت کافی است تا از بازی در از کرخه تا راین پشیمان نباشم.
همکاری با حاتمیکیا چگونه بود؟
بینظیر و به یاد ماندنی. حاتمیکیا برای اعتقاداتش کار میکند و چیزی را میسازد که به آن باور دارد. از همه وجودش برای ساخت یک فیلم مایه میگذارد و از چیزی دریغ نمیکند. بیتعارف بگویم، ابراهیم حاتمیکیا پای اعتقاداتش ایستاده و نمیخواهد به تماشاگر دروغ بگوید. خودش را درگیر مسائل حاشیهای مانند جشنواره هم نمیکند و فقط بر ساخت اثرش تمرکز دارد.
پس چرا با وجود تجربه موفق و تعاملات خوب این همکاری دیگر ادامه پیدا نکرد؟
کاراکتر سعید به شدت مورد علاقه حاتمیکیا بود. راستش من هم اگر جای او بودم شاید ترجیح میدادم از بازیگر کاراکتر محبوبم در نقش دیگری بهره نبرم تا تصویر او برای مخاطب مخدوش نشود. البته این احساس من است و گرنه حرف همکاری در یکی دو فیلم دیگر هم پیش آمد و حتی با هم صحبت هم کردیم، اما ملاکهایی که برای آن نقشها مطرح بود مثل سن، فیزیک و شرایط ظاهری با من همخوانی نداشت.
نقشآفرینی شما در فیلم از کرخه تا راین از یک زاویه دیگر هم قابل بررسی است. شاید بعد از این فیلم کمتر کارگردانی حاضر شد به شما نقش منفی بسپارد. این گونه نبود؟
این حالت ممکن است برای هر بازیگر دیگری هم پیش بیاید. اتفاقا خودم نقشهای منفی را خیلی دوست داشتم و دارم، اما کمتر کارگردانی حاضر بود و هست که این ریسک را بپذیرد. مثلا وقتی فیلمنامه یک سریال یا فیلم را میخواندم به کارگردان میگفتم لطفاً نقش این دزد را به من بده، اما او دقیقاً برعکس عمل میکرد و کاراکتر پلیس را برایم در نظر میگرفت. خودم فکر میکنم از لحاظ اجرایی تواناییهای لازم برای بازی در نقشهای منفی را دارم اما متاسفانه اگر در سینما و تلویزیون ایران در قالب یک شخصیت تثبیت شوی، دیگر خارج شدن از آن بسیار مشکل است. حسرت بسیاری از نقشها بر دلم مانده است. شاید همین یکنواختی نقشهای پیشنهادی بود که باعث شد مدتی از بازیگری فاصله بگیرم و به کارهای صنفی و اجرایی روی بیاورم.
پس با خودتان برای بازی در نقشهای منفی چالشی نداشتهاید و برخی از ملاحظاتی را که دیگر بازیگران دارند، مثل این که چون نقش شهدا را بازی کردهاند نقشآفرینی در قالب سایر کاراکترها را مناسب نمیبینند، لحاظ نمیکردید؟
نه، چنین ملاحظه ای را نداشته و ندارم. مشکل اینجاست که نقشهای منفی پیشنهاد نمیشود. البته سعی کردهام دستکم شخصیتهای دو وجهی و خاکستری را بازی کنم. برای مثال، شهرام اسدی نقش شاه عباس صفوی را در سریال «شیخ بهایی» به من سپرد که تجربه بسیار خوبی بود و از آن لذت بردم.
شما علاوه بر بازی در فیلمهای دفاع مقدسی و در قالب کاراکتر رزمندگان و جانبازان، ایفاگر نقش آیت الله سیدمحمود طالقانی به عنوان یکی از بزرگترین و محبوب ترین شخصیتهای انقلاب اسلامی در سریال معمای شاه هم بودید. بازی در این نقش با چه چالشها و جذابیتهایی همراه بود؟
بیشترین نگرانیام از بابت ادای حق مطلب درباره شخصیت ایشان بود. آیت الله طالقانی در میان چهرههای سیاسی قبل و بعد از انقلاب شمایلی خاص و ویژه داشتند و تقریباً مقبول همه طیفهای سیاسی و جناحها و اقشار مختلف مردم بودند. برای خودم که نوجوانیام را در انقلاب گذراندهام، شخصیت آیت الله طالقانی ابعادی حتی افسانهای دارد. فکر کردن به این مسائل کمی نگرانم میکرد. از طرفی هم خوشحال بودم که قرار است چنین نقشی را بازی کنم. گرفتن حتی یک عکس با گریم ایشان هم برایم جذاب بود، دیگر چه برسد به بازی نقششان. ولی از سوی دیگر، شخصیت ملی و فراجناحی ایشان و حساسیتها و عکسالعملهای احتمالی از سوی جامعه و گروههای سیاسی، باعث نگرانیام میشد. با این حال، از یک بابت اطمینان خاطر داشتم که همه آن چه در فیلمنامه سریال معمای شاه آمده، بر اساس اسناد در دسترس است و تقریباً از تخیل و داستانسرایی در شخصیتپردازی ایشان استفاده نشده، یعنی همه چیز بر اساس مستندات تاریخی است. از سوی دیگر، برخی از تصاویر، فایلهای صوتی و فیلمهای ایشان هم موجود بود که توانستم برای نزدیک شدن به جزئیات ظاهری نقش از آنها استفاده کنم. البته اعضای خانواده آیت الله طالقانی نیز در جریان ساخت این سریال بودند و کارها به نوعی با نظارت و هماهنگی با ایشان به پیش میرفت.
آقای دهکردی به عنوان کسی که در آثار مرتبط با جنگ تحمیلی و انقلاب اسلامی حضور داشتهاید و به نوعی درگیر این مقولهها بودهاید حال و اوضاع این روزهای سینمای دفاع مقدس را چگونه میبینید؟
هیچ زمانی آنگونه که باید و شاید از سینمای دفاع مقدس حمایت نشده است. شاید امروز به لحاظ تکنولوژیک فیلمهای بهتری در این عرصه ساخته شود و مثلاً با صحنههای جنگی باورپذیرتری روبرو باشیم اما از منظر محتوایی پیشرفت چندانی نداشتهایم. فیلمنامههای خیلی خوبی با محوریت دفاع مقدس داریم که برای سالهاست مهجور ماندهاند. از سوی دیگر، نگرانی بابت گیشه و عدم بازگشت سرمایه یکی دیگر از موانع ساخت فیلمهای دفاع مقدسی است.
البته تجربه این سالها نشان داده که هرگاه فیلم دفاع مقدسی خوب و جذابی اکران شده با استقبال مخاطبان همراه بوده و گیشه به نسبت موفقی داشته است؟
بله، در دهه هفتاد هم دغدغه فروش فیلمهای دفاع مقدسی وجود داشت، حتی تهیهکنندگان از کرخه تا راین هم نگران بودند که مبادا فیلم با توجه به فضای حزن آلودی که دارد در گیشه شکست بخورد، اما مردم در عمل با استقبال خوبی که از این فیلم به عمل آوردند، نشان دادند که اگر اثر جذابی در ژانر دفاع مقدس اکران شود با اقبال آنها مواجه خواهد شد.
زهرا صلواتی