الگوی مشارکت مردمی در دفاع مقدس و پس از آن
حضور مردم در عرصههاي گوناگون هر کشور محکي براي ارزيابي حکومت آن کشور به شمار ميرود و هرچقدر حضور مردم پررنگتر باشد اين امر نشانگر مطلوبيت بالاي آن نظام سياسي است. حساسيت حضور مردم از آنجا بر ما روشن ميشود که دريابيم دولت و هيئت حاکمه جزئي از مردم هستند و آنان تافته جدا بافته از جامعه نيستند.
بنابراين آنان نيز از ميان خود مردم بهعنوان زمامدار و مسئول انتخاب شدهاند؛ لذا براي حفظ موجوديت کشور و ايجاد ثبات و آرامش در جامعه، اين خود مردم هستند که بايد نقش اصلي را بر دوش گيرند و نظام بهعنوان ناظر و سازمان دهنده اين نيروي عظيم نقش خود را ايفا ميکند.
از آنجا که جمعیت و سرمایه انسانی از شرایط نخستین تشکیل دولت-کشور است؛ توسعه، قدرت و ادامه حیات هر واحد سیاسی بهویژه در شرایط بحرانی وابسته به همین سرمایه انسانی و پشتیبانی مردمی است. بر این اساس در بحرانهای پرهزینه و تهدیدکنندهای چون جنگ نیز اعتماد به تودههای مردمی و مسئولیتپذیری آنها موجب اعتلای اجتماعی و حل مسائل شده است. واقعيت اين است که در میهن عزیزمان ایران نیز طی بیش از چهل سال اخیر حضور و مشارکت مسئولانه مردم از مهمترین عناصر پیروزی، تداوم و حفظ انقلاب اسلامی بوده است. در همين راستا مقاله حاضر تلاشی است برای بررسی اجمالی پشتیبانی اقتصادی و تأمین نیروی انسانی از سوی مردم در شرایط جنگ تحمیلی و تحریمهای غرب، از طريق ارائه يک الگوی و مدل جدید.
با بررسی موارد گوناگون طی مقاله جاری مهمترین شاخصههای الگوی مردمی را میتوان اینگونه برشمرد:
- اتحاد و انسجام در برابر مشکلات و سختیهای ناشی از حوادث طبیعی و یا جنگ.
- ازخودگذشتگی و کمک به هم نوعان حتی در شرایط سخت اقتصادی.
- حفظ اتحاد ملی در برابر بیگانگان و تسلیمناپذیری.
- رشد و تکامل اخلاقی بهویژه در امور مشارکتهای مدنی.
- خلاقیت و نبوغ ذاتی که بهویژه در بحرانها راهگشای مسائل بوده است.
معرفی الگوهای اسلامی و ایرانی کارآمد بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران از مهمترین دغدغههای فرهنگی جامعه جوان کشورمان است. الگوی مردمی در پشتیبانی اقتصادی و تأمین نیروی انسانی در شرایط جنگ تحمیلی و تحریمهای غرب، دستاوردی عظیم به تأسی از آموزههای عاشورایی است که تأثیرات عمیقی را حتی در منطقه داشته است و نتایج آن امروز در لبنان با نام حزبالله، در یمن با نام انصار الله، در نیجریه با جریان شیخ زکزاکی، در فلسطین با نام حماس و جنبش جهاد اسلامی و در عراق و سوریه با جریان حشد الشعبی مشاهده میشود.
یکی از مهمترین وظایف امروز انتقال اين الگو به سطوح مدیریتی و نسل جوان امروزی است؛ الگویی که وضعیت بغرنج جنگ تحمیلی و فشار اقتصادی غرب را به نفع کشور عزیزمان تغيير داد و پس از آن نیز نهفقط در عرصههای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، عمرانی و ورزشی، بلکه حتی در بحرانهایی نظیر حوادث و بلایای طبیعی بهعنوان نیرویی کارآمد در سازندگی و کمک به حاکمیت مشارکت فعال داشته و دارد. لذا این موضوع ما را بر آن میدارد تا حد ممکن و بهصورت ریشهای و موشکافانه الگوی مردمی در پشتیبانی اقتصادی و تأمین نیروی انسانی در شرایط جنگ تحمیلی و تحریمهای غرب را مورد بحث و بررسی قرار دهیم تا در حد توان از کمرنگتر شدن يکي از ارکان اصلي نظام مقدس جمهوري اسلامي در مواجهه با بحرانهای پیش رو، جلوگیری به عمل آید.
الگوی مشارکت مردم در دفاع مقدس
مردم ايران در پشتيباني از جنگ تحميلي نقش بهسزا و مؤثري داشتهاند که میتواند الگویی کامل و کارآمد در جهت رفع مشکلات اقتصادی و اجتماعی حال حاضر و آینده کشور قرار گیرد. جنگ در آن دوره تنها در مناطق مرزی غرب کشور احساس نمیشد. در آن دوران همهجا بوی ایثار، شهادت، جهاد و ازخودگذشتگی میداد. پایگاههای مردمی و بسیج، تکایا، حسینیهها و دستههای عزاداری، مساجد، مراکز مذهبی و مصلیها، مدرسهها و دانشگاهها، با حضور گسترده زنان و مردان در پشتیبانی از رزمندگان بیشترین کارایی را داشتند. در جنگ تحمیلی، با فرمان و فراخوان امام خمینی(ره) مبنی بر لزوم دفاع از وطن، جوانان شجاع این مرزوبوم برای حضور در جبهههای نبرد شتافتند. قشرهای مختلف جامعه با کمکهای نقدی و غیر نقدی خود در پشت جبههها به تهیه و توزیع وسایل مورد نیاز رزمندگان اقدام میکردند و اعزام هشت ساله کاروان کمکهای مردمی نشان از همدلی و همراهی همه مردم با جریان دفاع مقدس داشت. هرچند در آن زمان مردم در موقعیت بسیار شکننده و سخت اقتصادی به سر میبردند و برای تهیه لوازم ابتدایی زندگی خود با مشکل روبهرو بودند و همچنین به دلیل ترورهای گروهک منافقان و بمباران شهرها به لحاظ بهداشت روانی و امنیت اجتماعی، دوران پرمشقتی را سپری میکردند، با وجود این، برای تأمین نیروی انسانی میدان نبرد، جوانان خود را داوطلبانه برای دفاع از کشور میفرستادند.
دولت در آن دوران به علت تحریمها و حملات دشمن به زیرساختهای اقتصادی توانایی کافی برای تأمین نیازهای جبههها را نداشت. در این شرایط فقط منابع داخلی یعنی همان مردم میتوانستند برای برطرف کردن نیازهای جنگ، کمک کنند. از طرفی در جنگها پشتيباني و لجستیک همواره مهمترین دغدغه فرمانده جنگ است. در جنگ تحميلي كه حمله دشمن بهصورت غافلگيرانه رخ داد، اساساً نيروهاي مسلح ما يگان پشتيباني و آمادگي لازم را جهت دفاع نداشتند و بار اين پشتيباني را مردم به دوش كشيدند كه اگر اين حمايت مردمي وجود نداشت، بهطور حتم در همان سالهای اول جنگ، با شكست مواجه میشدیم.
شاید در تمام دنیا وقتي سرنوشت مردم با سرنوشت جنگ گره خورده باشد و همه مردم خود را در معرض خطر ببينند، به دفاع برمیخیزند و باعث شركت تودهای مردم در همه زمینهها میشود. اما در میهن عزیزمان مسئله مشارکتهای مردمی با ویژگیهای اسلامی و ایرانی گره خورده است. از این رو در تمام شهرهای ایران بدون درخواست حکومت و صرفنظر از هرگونه چشمداشتی و فقط به دلیل وظیفه انسانی، شرعی و میهندوستی، مردم به کمک نظام و دولت شتافتند. حضور داوطلبانه و وسيع مردم و کمکهای بیدریغ آنها، تنها تقويت پشتيباني نبود، بلکه خود پشتيباني بود. اهميت پشتيباني مردم از جنگ، بهاندازه اهميت تمام جنگ و انقلاب اسلامي بوده است؛ زيرا هدف دشمن نابودي انقلاب بوده و در اين هدف به لطف خدا ناكام مانده است.
مشاركت فعال مردم در جنگ، ويژگي اساسي جنگ مردمي به شمار میآید. باآنکه جنگ تحميلي کاملاً جنگ مردمي به شمار میرود، ولي از آنجا که نظريه جنگ مردمي در كشورهاي غیرمسلمان مطرح شده است، كمتر كسي جنگ تحميلي ايران را جنگ مردمي قلمداد میکند. در حالی که در جريان جنگ تحميلي هم حضور داوطلبانه مردم و هم حمایتهای مادي مردم کاملاً مشهود بود. متأسفانه هيچ آمار مستندي مبني بر تعداد و درصد رزمندگان حرفهای و نيروهاي مسلح و داوطلبان در دسترس نيست، ولي با بررسي ميداني و مشاهده اسامي شهدا و مجروحان و جانبازان متوجه اين موضوع میشویم كه طيف وسيعي از مردم در جنگ بهصورت داوطلبانه حضورداشتهاند كه اين حضور از لحاظ اقتصادي بسيار حائز اهميت است؛ چراکه اگر قرار بر پرداخت حقوق درخور رزمندگان به داوطلبان توسط دولت بود، هیچگاه دولت نمیتوانست اين هزينه گزاف را پرداخت كند و توانست اين هزينه را در بخشهای ديگري مصرف كند همچنين آمار دقيق و مستندي از مقدار و مبلغ کمکهای مادي مردم وجود ندارد ولي آنچه مسلم است تمامي كارخانجات، مدارس، مساجد، هیئتهای مذهبي، تكايا و ادارات دولتي و شرکتهای خصوصي در اين امر نقش فعال داشتهاند.
الگوی مقابله مردم با تحربمها
جمهوری اسلامی ايران در خلال 40 سال پس از انقلاب همواره مورد تحريم اقتصادي بوده است. این تحريم اغلب یکجانبه و از سوي آمريكا اعمال شده است. در خلال دورههاي متفاوت رياست جمهوري آمريكا، تحریمها عليه ايران هم دستخوش تغييراتي شده است. نقش ديگر مردم را میتوان روش مقابلهی آنها با تحريم اقتصادي متحمل در زمان جنگ تحميلي دانست.
با توجه به شرايط اقتصادي پيش آمده و تحريم اقتصادي اكثر مردم، خود را با شرايط موجود وفق دادند و با قناعت و پيروي از نظام جیرهبندی و صرفهجوئی، زندگي خود را به صورت حداقلي سازمان دادند و به دليل عدم واردات، سعی کردند با پويايي و بروز ابتكارات دست به خلق و ساخت كالاهاي مورد نياز خود بزنند و از آنها استفاده كنند. نمونهای از این اتکا به نیروهای مردمی در دوران جنگ، که همگان را به حیرت و تحسین وادار کرد؛ شلیک و اصابت نخستین موشک به بغداد بود که عدهای دانشجو با مدیریت شهید حسن طهرانی مقدم و با تکیه بر توان بومی و باور عمیق، تدارک دیدند. اين رويه و پويايي تا امروز هم ادامه یافت و خود آغازي براي توسعه صنايع و خودكفايي ملت ايران شد.
با اینکه آن پویایی و حضور و مشارکت مردم، توانسته تا حدودی پس از جنگ نیز ادامه یابد و حتی در بحرانهای طبیعی نظیر زلزله یا سیل گاهی خودنمایی کند؛ اما هنوز به شکوفایی مطلوب نرسیده است. بنابراین در پاسخ به این سؤال که آیا از ظرفیتهای این الگوی مردمی در شرایط پس از جنگ نیز استفاده شده است؟ نمیتوان پاسخ کاملاً مثبتی داد؛ چراکه هنوز بخش عظیمی از این ظرفیت اجتماعی پنهان مانده است. اکنون نیز برای اجرای سیاستهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و ... باید میان مردم و دولتها احساس مشترکی شکل بگیرد که آنها احساس کنند که متعلق به یک خانواده ایرانی هستند.
سرمایه اجتماعی را میتوان در کنار سرمایههای اقتصادی و انسانی، بخشی از ثروت ملی به حساب آورد که بستر مناسبی برای بهرهبرداری از سرمایه انسانی و فیزیکی (مادی) و راهی برای نیل به موفقیت قلمداد میشود. بدون سرمایه اجتماعی، هیچ اجتماعی به هیچ سرمایهای نمیرسد؛ بهطوری که بسیاری از گروهها، سازمانها و جوامع انسانی، بدون سرمایه اقتصادی و صرفاً با تکیه بر سرمایه انسانی و اجتماعی توانستهاند به موفقیت دست یابند، اما هیچ مجموعه انسانی، بدون سرمایه اجتماعی نمیتواند اقدامات مفید و هدفمندی انجام دهد.
مسلماً مردمی که در دوران دفاع مقدس توانستند کشور را از مشکلات بسیار سخت عبور دهند امروز نیز میتواند در شرایط جنگ اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در کنار دولت بایستند. فقط در سایه حمایت و پشتیبانیهای مردمی میتوان از گردنه بحرانهای سخت گذر کرد. امروز هم مسئولین میتوانند با تکیه بر همین توان داخلی بسیاری از موانع کشور را رفع نمایند. هر سرزمين و کشوری با مردمش شكل ميگيرد و این جمعیت انسانی است كه به سرزمين يا كشوري موجوديت میبخشد. بنابراین کارکرد مناسب مدیریت و سازماندهی ظرفیتهای عظیم مردمی برای شرایط حاضر این است که با فراهم کردن شرایط بروز خلاقیت، ابتکار و نوآوری و تقویت حس مسئولیت و همکاری افراد، می¬توان از حداکثر توان، استعداد و قابلیت نیروی انسانی مشتاق و علاقهمند و باانگیزه برای هر حوزهای بهره برد تا در سایه عنایات الهی مسیر پیشرفت و توسعه کشور بیشازپیش هموار گردد.