تا کربلا، در «طریق العلما»
«در کنار شط فرات پیاده شد؛ غسل کرد و بهترین جامههایش را پوشید؛ عطری که به همراه داشت بر تن زد. هر قدمی که به سوی مزار بر میداشت تکبیر میگفت. چون بینایی خود را از دست داده بود، از من خواست دست او را به مزار مطهر سیدالشهدا (ع) برسانم. آنگاه به حالت غش روی مزار افتاد... به صورتش آبی پاشیدم تا به هوش آمد. آنگاه سه مرتبه گفت یا حسین (ع)! آیا دوست جواب دوست خود را نمیدهد؟ و خود با چشمانی اشکبار ادامه داد: چگونه جواب دهی در حالی که بین سر و تنت جدایی افتاده ...» این روایت را عطیه عوفی از اولین زائر اربعین حسینی نقل کرده است.
جابربن عبدالله انصاری از اصحاب فهیم، عارف و مجاهد پیام اسلام (ص) بود که عمر پربرکت خود را صرف گستردش اسلام کرد. او کسی است که پنج تن از ائمه شیعه را درک کرده، اما میان همه خدماتی که به اسلام داشته، این زیارت اربعین است که شهرتی جهانی به جابر بخشیده است. زیارت جابر بن عبدالله از مدفن سیدالشهدا (ع) در کربلا، یک زیارت معمولی نبود، بلکه یک حرکت سیاسی و انقلابی علیه طاغوت زمان بود. او همچنین پایهگذار سنتی شد که در فراز و نشیب دورانها، هرگز نابود نشد و آن سنت، زیارت امام حسین (ع) در روز اربعین است. چه، تکرار این زیارت توسط اهل بیت (ع) با پیشتازی زینب کبری(س) و امام زین العابدین(ع) نیز مهر تاییدی بر ارزش و جایگاه گرامیداشت اربعین حسینی و اهمیت زیارت در این وقت از سال است.
اجتماع عظیم زوار اربعین که هر سال در ایام ماه صفر در مسیر نجف تا کربلا به شکل یک راهپیمایی با شکوه جلوه میکند، یک رخداد خلق الساعه پس از سقوط حکومت صدام حسین در عراق نیست. برخی از پژوهشگران دینی سابقه سفر پیاده تا کربلا برای زیارت اربعین را به سدههای نخستین اسلام و سالهای حکومت بنیامیه و بنیعباس نسبت میدهند. در سدههای اخیر نیز شیعیان عراق و علمای تشیع از ملیتهای گوناگون، آیین پیادهروی اربعین را برپا میداشتند تا اینکه در اواخر قرن 14 هجری قمری، رژیم بعث عراق برگزاری هرگونه مراسم مذهبی را محدود و برپایی موکب در مسیر نجف تا کربلا در ایام ماه صفر را ممنوع کرد. این اقدام سبب شد در دوره حکومت 24 ساله صدام عملا راهپیمایی اربعین از رونق بیفتد. اما از 16 سال قبل به محض سقوط او در جریان حمله امریکا به عراق، با وجود همه مشکلات ناشی از جنگ و حضور بیگانگان در خاک این کشور، آیین راهپیمایی اربعین دوباره احیا و هر سال بر تعداد زائران افزوده شد. گذشته از زائران عراقی که از شهرهای محل سکونت خود روانه کربلا میشوند، اغلب زائران حسینی به ویژه زائران ایرانی در سالهای اخیر مسیر جاده نجف تا کربلا را برای پیاده روی انتخاب میکنند؛ مسیر 80 کیلومتری که با 1452 ستون به فاصله حدود 50 متر از یکدیگر نشانهگذاری شده و پیاده پیمودن آن دست کم یک شبانه روز به طول میانجامد. این مسیر اگرچه در دوره حاضر شناخته شدهترین مسیر راهپیمایی اربعین است و به همین خاطر اغلب موکبها و ایستگاههای پذیرایی از زوار در آنجا علم میشود، اما تنها مسیر نیست.
درست در همان سالهایی که حکومت غیرمشروع بعثیها مانع از پیادهروی اربعین میشد، بسیاری از مردم و علمای شیعه از یک مسیر ثانویه خود را با پای پیاده به حرم خون خدا میرساندند؛ مسیری که محلیها از آن با عنوان «حی الفرات» یاد میکنند و ریش سفیدها آن را «طریق العلما» میخوانند. معدود زوار ایرانی که این مسیر را میشناسند نیز نام «شط الفرات» را به آن اطلاق میکنند. علما به دلیل اینکه امکان استتار در میان نخلهای ایستاده این مسیر وجود داشت، در زمان ممنوعیت آیین پیادهروی اربعین آن را برای رسیدن به کربلا بر میگزیدند.
مسیر قدیمی کوفه - نجف - کربلا حدود 30 کیلومتر طولانیتر از مسیر جدید است و این یعنی یک نصفه روز پیادهروی بیشتر تا رسیدن به مقصود. این مسیر از پشت مسجد «سهله» در کوفه آغاز میشود و از کنار رود فرات میگذرد. در این مسیر روستاهای زیادی وجود دارد و به همین خاطر هر کس این معبر را برای پیادهروی انتخاب کند، محلیهای بسیاری را میبیند و با آنها همپا میشود.
حال و هوای این مسیر با جاده اصلی نجف - کربلا بسیار متفاوت است. در جاده اصلی و شناخته شده راهپیمایی اربعین، آب و هوای خشک عراق از تاب و توان پیادهها میکاهد و این فقط عشق به حسین (ع) است که کمک میکند در هر شرایط آب و هوایی، زوار سستی نکنند و به راه ادامه دهند. اما خاصیت مسیر طریق العلما این است که به دلیل نزدیکی به فرات، آب و هوای معتدلتری دارد. آب فرات، خاک را به بستری مناسب برای رویش گیاهان تبدیل کرده و به همین خاطر در مسیر شط، نخلستانها و سرسبزیهای بسیاری وجود دارد که سایه آنها، استراحتگاه زائران است. بومیهای عراق عموما این مسیر را با وجود اینکه طولانیتر است، ترجیح میدهند.
خاصیت مادی این مسیر، رطوبت و آب و هوای دلپذیر آن و البته مناظر طبیعی جذابی است که درختان کنار شط ایجاد کردهاند؛ مضاف بر اینکه خستگی مسیر را میشود با تنی به آب زدن برطرف کرد؛ اما این همه آنچه که زوار را به انتخاب مسیر مذکور وا میدارد نیست. ویژگی معنوی طریق العلما این است که آب فرات مدام پیش چشم زوار است و این یعنی حتی یک لحظه نمیتوان از مصیبت تشنه لب جان سپردن طفل شش ماهه سیدالشهدا (ع) غافل شد؛ مدام فرات را دیدن یعنی مکرر به خاطر رسیدن صحنه افتادن علم از دستان حضرت سقا(ع)؛ یعنی مدام به یادآوردن لبهای خشک حضرت شاه و هزار هزار نامردمان غافل و بیریشهای که مقابلش قد علم کردند. فرات یعنی درد؛ یک درد مدام تا رسیدن به بهشت؛ دردی شبیه درد بلوغ؛ دردی که بدون آن قد نمیشود کشید و به آسمان نزدیکتر نمیتوان شد.
در مسیر شط هم مثل مسیر اصلی نجف - کربلا، زائر حسینی مورد تکریم عراقیهاست. موکبهای این مسیر عمدتا ساده و مردمی است و شاید فاصله میان موکبها در مقایسه با مسیر اصلی قدری بیشتر است. اما در عوض راه به راه کودکان محلی با سینی خرما بر سر در میانه مسیر نشستهاند و روزی زائران حسین (ع)، هر کجا که باشند، میرسد.
البته نباید از کاستیهای این مسیر هم غافل شد و اگر کسی قصد دارد از طریق العلما به کربلا برسد، باید از پیش از نواقص این معبر فرعی مطلع باشد.
سرانجام از پس این روضه مکرر در همقدمی کنار جریان فرات زائر اربعین در میان خیل میلیونی عاشقان حسین (ع) سر بر تربت عشق علیه السلام میساید و به دیدار حرم یار نائل میآید. مسیر چه کوتاه و چه طولانی، چه خنک و چه گرم و خشک، چه دشوار و چه آسان سرانجام تمام میشود و مدال زیارت اربعین با پای پیاده به راهپیمایان میرسد. اما زیارت پیاده اربعین شاید تنها سفری است که در آن، «طریق» همان «مقصد» است و «مقصد» همان «طریق».